Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.1963, Síða 9

„...aö rödd lífsins kalli fdlk
beinlínis til ákveöinna
HÆSTVIRTU ráðherrar og frúr, Biskup
iun yfir íslandi og frú, sendiherrar.
Góðir vinir og velgerðarmenn.
Ég tel mig hafa verið mikinn gæfu-
mann í lífinu. Hjá mínum góðu foreldr-
um ólst ég upp að íslenzkum sið í guðs-
ótta og við tilölulega mikla músik, mið-
að við þá tíma og þann stað sem ég
fæddist á og ólst upp. Foreldrar mínir
verða mér alltaf ógleymanlegir, faðir
minn gáfaður hugsjónamaður, sem ég
held að allt hafi staðið opið fyrir, og
móðir mín elskuleg og umhyggjusöm 12
barna móðir af traustum stofni. Hún
skipti aldrei skapi. Fátækt var nokkur,
en aldrei æðruorð, heimilisfriður og
aldrei missætti.
Mér gaf forsjónin tvær yndislegar eig-
ínkonur og góð börn, og ekki má ég
igleyma fósturforeldrum mínum, Önnu
.Adólfsdóttur og föðurbróður mínum
Jóni Pálssyni, sem gerðu mér kleift að
hlýða innri köllun og verða tónlistar-
maður. Fyrir allt þetta þakka ég guði,
eem vera ber.
Ég hef eignast um æfina marga góða
vini, nokkra trúnaðarvini, sem með gáf
um sínum og hugsjónaeldi hafa verið
rnér háskóli að kynnast. Óvini get ég
ekki kannast við að eiga, ég er að
minnsta kosti ekki í óvináttu við neinn.
Ég þakka ykkur öllum hjartanlega
fyrir komuna hingað í kvöld, fyrir það
að þig heiðrið mig með nærveru ykkar.
Alveg sérstaklega vil ég þakka þeim
ræðumönnum hér í kvöld er ávarpað
hafa okkur hjónin.
Það sem tónlistarmanni norður á ís-
landi er eðlilega ofarlega í huga á mín-
um aldri, er gjarna afleiðing saman-
burðar á lífinu í kringum hann þessa
stundina og aftur fyrir tuttugu, þrjátíu
árum. Og er ég nú renni huganum fram
hjá þessum áföngum, stend ég óneitan-
lega fullur undrunar og fagnaðar yfir
því, hvílíkum Grettistökum hér hefir
verið lyft. Og ég hlýt að beina orðum
mínum til þeirra manna öðrum fremur,
sem hér hafa lagt mest að mörkum, sem
rutt hafa veg yfir ófæruna, án þess að
nefna hér nein nöfn.
Til þess að mikla þó ekki um of fyrir
okkur þær framfarir, sem hér hafa orð-
'ið á þessu sviði sem öðrum, mun ég að
mestu leiða hugann hjá árunum fyrir
1330, en það ár var í mörgum greinum
timamótaár í lífi þjóðarinnar. Það var
oins og nýr andi, ný ókennd öfl kæmu
fram á sjónarsviðið með þjóð okkar
tippúr alþingishátíðarárinu 1930. Þá kom
í Ijós hið sama, sem allar þjóðir þekkja
úr sögu sinni, að aukin framleiðsla og
ræktun hugans, samfara auknu frelsi,
ýtir undir nýja sigra, nýja sköpun og
þannig koll af kolli.
Ég hafði að vísu haldið mjög marga
tónleika af ýmsu tagi á árunum 1916—
S0, og safnað mér margvíslegri reynslu
af kynnum við fólk víðsvegar um lands-
byggðina, en skilyrði öll til tónlistariðk
ana og tónlistarkynningar voru þá enn
ótrúlega frumstæð víðast hvar. Þó var
aðstaða mín sem orgelleikara að ýmsu
leyti góð, því í flestum kirkjum var
hijóðfæri, sem ég gat eftir atvikum not-
»st við, þó erfitt væri. Hinum miklu
kiatssísku meisturum, einkum Bach, er
Ræða dr. Páls Isólfssonar
hans i Sjálfstæðishúsinu
ég var að reyna að kynna löndum mín-
um, einkum á fjölmennari stöðum, var
tekið opnum örmum og var mér sú
reynsla dýrmæt uppörfun fyrstu árin.
1930 fékk ég og aðrir ungir tónlistar-
menn mikla óvænta uppörfun. Sjálf-
stæðisvitund fólksins hafði fengið byr
í seglin. Það ár var fyrir forgöngu
nokkurra áhugamanna komið á fót vísi
að tónlistarskóla, og síðar stofnað félag,
Tónlistarfélagið, með því markmiði að
kynna fólki góða tónlist og gera lista-
mönnum kleift að koma fram með það
sem þeim lá á hjarta. Þetta var upphaf
nýs tíma fyrir mig, þó fátæklega væri
af stað farið. Og þetta var upphaf nýs
áfanga fyrir þjóðina.
Þegar ég nú renni þunganum yfir hin-
ar dreifðu byggðir íslands, sem ég hef
oft gist, og hin fámennu sjávarþorp, sem
tóku fagnandi á móti okkur ogbuðu Bach
og Buxtehude velkomna í hús sín, er
mér með öllu óskiljanlegt, hvernig svo
fámenn og dreifð þjóð fær staðið undir
þeim mikla andlega og veraldlega mun-
aði, er við íslendingar veitum okkur nú
á öllum sviðum, og stundum er ég að
velta því fyrir mér, hvort ekki sé hætta
á að við séum að taka fyrir okkur fram
úr reikningi næstu kynslóðar.
Stundum hafa vinir minir sýnt mér
þá kurteisi að spyrja mig, hvers vegna
ég hafi ekki strax í æsku snúið mér að
því að semja meiriháttar tónsmíðar í
stað þess að vinna að öðrum viðfangs-
efnum og þjóta landshornanna á milli
að spila Bach fyrir fólk. Þessu á ég auð-
velt með að svara. Ég legg að sjálfsögðu
engan dóm á hæfileika mína til tón-
smíða, það sem ég hefi gert af því tagi,
hefir aðallega verið þáttur í því að létta
einhverju af huganum, losna undan ör-
lögum sem sóttu fast að mér, en ekki
vegna ákafrar löngunar að verða tón-
skáld í víðustu merkingu orðsins. Og ég
var á námsárum mínum í Þýzkalandi oft
hvattur að fara til Suður-Ameríku, þar
sem markaður væri ótakmarkaður fyrir
listamenn, ekki sízt tónlistarmenn og
starfa"
afmælisfag naði
tónsmiði. En frómt frá sagt, mér fannst
ekki á þeim árum að heimur okkar
hefði brýna þörf fyrir ný tónverk öðru
fremur, önnur brýn þörf að kynna hin
miklu listaverk er þegar biðu þess að
verða kynnt mönnum, var þá ekki síður
brýn að mínum dómi. Það var að sínu
leyti eins háleit hugsjón, fannstmérþá að
kynna meistarana nýju fólki og gefa
hungruðum þjóðum að borða, ekki síður
en auka við mahnfjöldann í heiminum.
Aðeins lítill hluti fólks á íslandi
þekkti þá sinfóníur Beethovens, né verk
Bachs og annarra stórmenna í listsköp-
un. Mig langaði til að kynna fólki verk
þessa meistara, . sérstaklega því fólki,
sem mér var nákomnast og nátengdast,
gera vini mína hér heima að þátttak-
endum í því ævintýri, sem veitast þeim,
sem litast um í musteri listanna, og
speglast í verkum hinna miklu meistara
tónanna. Að þessu sama markmiði var
unnið jafnframt á öðrum vettvangi, í
hinu nýstofnaða útvarpi okkar, sem vit-
anlega hefir átt gífurlegan þátt í að
k.vnna tónlist og hjálpa fólki að meta
hana.
Ég hef alltaf haft tilhneigingu til að
trúa því, að rödd lífsins kalli fólk bein-
línis til ákveðinna starfa. Við lifum
þessa stundina á tímum sem krefjast
þæginda, munaðar, og af þeirri ástæðu
aukna framleiðslu þess varnings, sem
þeim þörfum fullnægja. Framleiðslan
heimtar nýja verkfræðinga, efnafræð-
inga, arkitekta. Heimurinn er allur á
ferð og fiugi, og heimtar síaukinn flug-
vélakost og skipa, og ekki sizt bíla.
Listirnar hafa kannske lotið í lægra
haldi í svip, fullmikið gert að sjóða þær
niður. Það þykir ekki lengur þörf fyrir
hljóðfæri á heimilunum, ekki bók,
kannski helzt málverk. En þetta er að-
eins stundarfyrirbrigði, með vaxandi vel-
megun flytjast hljóðfærin, bækurnar og
myndlistin aftur inn á heimilin, þar
sem hver einstaklingur velur sér verk-
efni og skemmtun. Listin mun krafjast
síns réttar og fá hann.
Um listir hefir alltaf verið rætt og
ritað af litlum skilningi — eða engum,
Mér dettur oft í hug sagan af unglings-
pjitinum, sem lærði að segja „jawohl“ á
þýzku og gerðist túlkur. Hún er svona.
Ungur piltur var að læra þýzku og hafði
lært í einn mánuð. Gerðist hann svo
diarfur að vera túlkur þegar- þýzkt
skemmtiferðaskip kom hingað. Hann var
svo heppinn að mega túlka fyrir há-
lærðan prófessor frá Berlín. Þeir fóru
fyrst upp í Skólavörðuna gömlu. „Er
þetta Hekla“ spurði prófessorinn og
benti á Keilir, „Jawohl" sagði pilturinn,
því það var raunar eina orðið, sem
liann kunni. Síðan sáu þeir kýr vera að
vaða í vatnsmýrinni. „Das ist interess-
ant“ sagði prófessorinn. „Qou vadis,
Qou vadis“ hrópaði unglingurinn, og
meinti að kýrnar væru að vaða. „Já
sagði prófessorinn, og fannst þetta rétt:
Ilvert ætlarðu.
Og eitt sinn hér á árunum hélt ég org-
eltónleika í dómkirkjunni. Ég bauð
þangað vini mínum, stórbónda að aust-
an. Þá lék ég á gamla orgelið í dóm-
kirkj unni,. en það var farið að gefa sig
og heyrðust í því ýmis hljóð önnur en
tónarnir. Ég spurði hann á eftir hvernig
honum hefði líkað. — Ágætlega, sagði
hann. Það skrölti helvíti og hló.
Við erum nú öll að leggja af stað frá
r.ýjum áfanga, ekki bara ég einn, með
öll farartæki ný og traustbyggð. Það er
f jarri mér að kasta rýrð á dálitið yfir-
borðslega listútbreiðslu nútímans í ýms-
um löndum, byggða á vélamenningu. En
hin innri ræktun mannsins hlýtur að
vera aðalatriðið. Vélrænar sendistöðvar
af ýmsu tagi, eru brýn nauðsyn að ná
til hins sístækkandi hóps áhorfenda og
áheyrenda, en það er ekki þeirra hlut-
verk að skapa. Þar verður að koma til
skjalanna, sem tengt er rótum er skap-
azt hafa og þroskazt á langri ferð og
oft erfiðri, og eru öðrum þræði af öðr-
um heimi. Það sem í dag vitanlega skipt-
ir mestu máli, eru skólarnir, að þeir séu
ekki vélknúnar stofnanir, sem framleiða
gervimenn, heldur frjálsar uppeldisstöðv
ar fyrir sjálfstæða einstaklinga, óháða,
óstýriláta og skapandi.
Hvað tónlistina snertir, hefir hér ver-
ið stigið stórt skref í rétta átt hin síð-
ustu árin með samstarfi áhugamanna,
tónlistarmanna og hins opinbera, eins og
vera á. Ég ber fullt traust til þeirra
manna, sem þar hafa verið valdir til
forustu. Mesta gleði hefir vakið hjá
mér bygging hins nýja tónlistarskóla
og hinar sífelldu framfarir sinfóníu-
hljómsveitarinnar, en slík sveit er und-
irstaða alls tónlistarlífs.
Kapp er nauðsynlegt með mönnum og
þjóðum, en allt á sín hollu takmörk. í
listum er ekki fyrst og fremst spurt um
hraða, hæð eða lengd, þó þar sé allt til,
heldur fyrst og fremst dýpt, gæði fegurð.
SO. tölublað 1963
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9