Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1964, Side 1

A fram að til viðt>ótar við daglegan snún-
ing sinn færi jörðin um geiminn árlega
ferð kring um sólina. Sama gerðu hinar
fimm þekktu plánetur, svo að sólin, en
ekki jörðin, var miðja og möndull al-
heimsins.
Hið jarð-miðisega kerfi Aristótelesar
og Ptólemeosar hafði orðið ofan á, en
hið sól-miðlæga kerfi Pýþagóringa, sem
keppti við það, gleymdist aldrei með
öllu. Það varðveittist í ritum hinna lat-
nesku höfunda; þvi skýtur óvænt upp í
handritum frá miðöldum. Það var að
loikum endursko'öað og útlistað í ein-
stökum atriðum af Koppernigk kanúka,
sem kallast Copernicus, fremur skrítn-
um klerki í Varmda, afskekktu héraði
við Eystrasalt.
Arthur Koestler:
Mesta hneyksli kristninnar
Var Galilei siðferðileg hetja?
Var hann píslarvottur í þágu
vísindalegrar hugsunar? Voru
páfar síðmiðalda ofsækjendur
vísinda? Eða voru þeir vernd-
arar þeirra — og var Galilei
eitthvað allt annað en helgi-
sögnin hermir?
Að kveldi f jögra alda afmæl-
isdags Galileis rekur Arthur
Koestler sögurannsókn hinna
vísindalegu uppgötvana, sem
hann hóf nýlega í bók sinni,
,,Svefngöngumennirnir“, og
leggur fram ýmis óvænt svör
við þessum spurningum.
★
„Æ, vinur yðar og þjónn, Galilei,
hefir síðastliðinn mánuð verið óiækn-
andi blindur", ritaði hinn 73 ára giamli
maður til aðdáanda'síns, Diodati, „svo
að þessi himinn, þessi jörð og þessi al-
heimur, sem ég hef með dásamlegum
uppgötvunum og skýrum sönnunum
stækkað hundraðþúsundfalt umfram
það, sem vitrir menn á umliðnum öld-
um trúðu, er héðan í frá skroppinn
saman á svo iitlu sviði sem fyllt er af
skynjunum míns eigin líkama ....“
Ailir megindrættirnir eru hér fyrir
hendi: Tíguleikinn, sjólfshólið, sjálfs-
meðaumkunin óg stilþrótturinn.
Bréfið er dagsett í villu Galileis, II
Giojelio, í Arcetri, þar sem hann átti
heima síðustu ár ævi sinnar. Hún stend-
ur á hæð innan um oliuviðarlundi og
þaðan sér yfir borgina Flórens. En
nafn hennar, „Gimsteinninn", lætur nú
raunalega kaldhæðnislega í eyrum. —
Garðurinn, þar sem hann tók á móti
Milton og straumi af öðrum frægum
mönnum, er illgiresi gróinn. Húsið, sem
er frá sextándu öld, með fornum bjálk-
um og hátt undir loft, hýsir nú leigjend-
ur og geymir engar minjar hins liðna.
Dtan á þykkum steinvegg, sem skilur
garðinn frá þeirri einu götu, sem til
er í þorpinu Arcetri, er eins konar af-
kimi, með gömlu marmarasalerni, án
hurðar eða hlífar. Rétt hjá því er móð
minnitafla, með upphleyptri mynd af
Galilei, horfandi fast á þá, sem þar
gera þarfir sinar.
Hvort þetta hafði þann tilgang að
vera viljandi móðgun, eins konar
Mciochemerle“ á öfugri leið, var ég ekki
fær um að finna út, en vissulegja ber
það vott um virðingarskort hjá þeim,
sem völdin hafa, gagnvart þeim manni,
sem með orðum fyrrverandi aðdáanda
síns Urbans páfa áttunda, „hafði stofnað
til hins mesta hneyksilis í kristninni“. —
Skugginn af honum loðir enn við þetta
einmanalega hús.
Hneykslið er ein þeirra sögulegu
orsaka, sem ollu því að Evrópa eftir-
endurreisnartímanna varð trúnni og
skynseminni sjálfu sér sundurþykkt
hús. Helgisögnin hefir umbreytt Galilei
í píslarvott hugsanafrelsis, Urbani í
myrkvaðan kúgara og baráttunni í eins
konar grískan harmleik, göfgaðan
stimpli sögulegs óhjákvæmileiika. í
veruleikanum var um að ræða áreKStur
mannlegra skapgerða, framknúinn af
drembilæti, efldan af óheppilegum sam-
stæðum tilviljunum. Til skilnings á
því, sem raunverulega gerðist, verður
að segja lítið eitt frá baksviðinu, hinni
stórfenglegu kerfafræði alheimsins, eins
og samtíðarmenn Galileis litu á það mál.
Arfurinn frá Aristótelesi.
Siðustu tvö þúsund árin — samkvæmt
hinni rétthugsandi kenningu — hafði
verið litið á hina föstu jörð sem miðju
veraldarinnar, en um hana snerust sól-
in, pláneturnar og stjörnurnar á braut-
um sínum. Kenningin var byggð á arf-
leifð frá Aristótelesi, en hafði í smá-
atriðum verið unnin af Ptólemeosi,
stjörnufræðingi frá Alexandríu á ann-
arri öld eftir Krists burð. Sem and-
stæða við hana var til annað stórkost-
legt kerfi, enn eldra að uppruna. Skóla-
stefna Pýþagóringa, sem staðið hafði í
blóma milli fimmtu og þriðju aldar
fyrir Krist, hafði kennt mönnum að
jörðin snerist um sinn eigin möndul.
Og a. m. k. einn Pýþagóringanna. Arist-
arkos frá Samos, hélt því þar að auki

Arthur Koestler.
Copernieus hafði dáið árið 1543, 21
ári áður en Galilei var fæddur. Fyrsta
prentaða eintakið af bók hans, „Um
snúninga hinna himnesku hvelfinga"
(De revolutionibus orbium coelestium
libri VI.) var fært honum á dánarbeði
hans. í meira en hálfa öld vakti verkið
mjög litla athygli. Eins og segir á tit-
ilblaðinu, var það stílað „til stærðfræð-
inga einna“. Það var þunglamalega
ritað oig fullt af sjálfsmótsögnum. Við-
brögð hins háskólamenntaða heims voru,
með fáeinúm undantekningum, kæru-
laus eða fjandsamieg, eins og Coper-
njcus hafði óttazt. Það var þessi ótti við
„að hlegið yrði að manni og maður
yrði hrópaður út af sviðinu" (svo til-
færg séu hans eigin orð), sem hafði
haldið honum frá því að gefa út „Bók-
ina um snúningana“ fram á síðasta ævi-
ár hans, en hann dó sjötugur.
En það sem kom honum til að sigr-
ast á óttanum, voru staðfastar beiðnir
yfirboðara hans í prestastéttinni, sem
lesið höfðu handrit með meginlínum af
kenningum hans. Clemens páfj sjöundi
hafði hlýtt á fyrirlestur um hina coper-
nikönsku tilgátu, og féll hún vel i geð.
Fáeinum árum síðar skrifaði Schönberg
kardínáli — en í tíð þriggja páfá var
hann í sérstakri trúnaðarstöðu hjá þeim
— til hins óbreytta kilerks í Varmía,
að hann hefði frétt af Copernicusi með
mikilli aðdáun, að hann hefði „skapað
nýja tilgátu um alheiminn og samkvæmt
henni snerist jörðin, og sólin hefði
grundvallandi og miðlæga stöðu ....
Þess vegna, lærði maður, þið ég yður,
án þess að vilja sýna ágengni, mjög
fastlega að kynna hinum menntaða
heimi uppgötvun yðar . . .“
Copernicus prentaði bréfið sem for-
mála fyrir bók sinni. sem hann tilemk-
aði eftirmanni Clemensar, Páli þriðja.
Gagnstætt helgisögninni snerist kirkjan
þannig alls ek'ki gegn kenningunni um
hreyfingu jarðar. Hið þveröfuga er
sannleikurinn. Án uppörvunar klerka-
stéttarinnar og verndar frá henni — allt
frá biskupinum í Varmía til hópa manna
nákomnum Vatikaninu — hefði bók
Copernicusar kanúka aldrei séð dagsins
Ijós. Og afstaða kirkjunnar breyttist
ekki heldur næstu áttatíu árin.
Galilei snerist til fylgis við kerfi
Copernieusar á tvítugsaldri. En hann
hélt sannfæringu sinni leyndri, unz
hann var nálega fimmtugur, þótt hahn
hefði ekki fremur ástæðu til að óttast
trúarlega ofsókn en Copernicus hafði.
CXll þessi ár kenndi hann í fyrirlestrum
sínum hina gömlu stjörnufræði Ptóle-
meosar, og hafnaði greinilega hreyf-
ingu jarðar með hinum erfikenningar-
legu rökum (s'kýin myndu dragast
aftur úr o. s. frv.), sem hann vissi þó
að voru röng. Fram hjá þessu' ganga
ævisöguritarar Galileis þegjandi, þótt
Það sé mikilvægt atriði til skiinings á
skapgerð hans. (Cit I).
Ástæðurnar fyrir því að hann duldi
skoðanir sínar svo rækilega, voru hinar
sömu og hjá Copérnicusi: Óttinn við
aðhlátur af hálfu hinn'a þröngsýnu
starfsbræðra hans, sem héldu kennara-
stöðunum í stjörnufræði í Bologna,
Písa, Padúa og víðar. í bréfi til hins
þýzka stjarnfræðings, Jóhannesar Kepl-
ers (hins fyrsta, sem opinberlega upp
hóf raust sína til stuðnings Copernicusi,
15 árum á undan Galilei) játaði hann:
„Ég hef ekki þorað að setja skoðanir
mínar opinberlega fram í ljósið, hrædd-
ur við örlög Copernicusar sjálfs kenn-
ara vors — því þótt hann hlyti ódauð-
lega frægð hjá sumum, var hann samt af
óendanlegum fjölda annarra hafður að
spotti og hrópaður út af sviðinu — því-
líkur er flónanna fjöldi“. Hættan við
dóm af kirkjunnar hálfu hvarflaði
ekki að honum, því að fyrstu fimmtíu
ár ævi hans hafði engin slík hætta verið
til. Jafnvel síðasti verjandi hans, Gi-
orgio de Santillana, viðurkennir: „Fyrir
eigin reikning þekkti hann (Galilei)
Jesúingana sem nýhyggjusinnaða húm-
anista, vini visindá og uppgötvana. Þeir
sem hann óttaðist, voru prófessorarnir“
(Cit. II). Og sá ótti var á rökum reistur,
svo sem viðburðirnir leiddu í ljós.
Framhald á bls. 12.
Galileo Galilei.
öíImu jjuli attundi.