Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1964, Blaðsíða 4

Guiinu bæjarhúsin á GrenjaðarstaS
Eins sjálfsagt og prestslambið
Benedikt Kristjánsson segir frá veru sinni á Grenjaðarstað
egar Benedikt á Þverá var 7 ára,
missti hann móður sína. Hún hét Stein-
unn Guðmundsdóttir. Hún var systurdótt
ir Skáld-Rósu og systir Jóhannesar Nor-
dals, föður Sigurðar prófessors. Kristj-
án faðir Benedikts kvæntist ekki aftur
en hélt áfram búskap með ráðskonu unz
hann dó árið 1888. Árið eftir fór Bene-
dikt, ásamt Guðbjörgu systur sinni,
norður að Grenjaðarstað til séra Bene-
dikts föðurbróður síns. Þar var hann unz
hann hélt að Ólafsdal eins og fyrr er
sagt. Eftir skólavistina fór hann aftur
norður.
— Var ekki mannmargt heimili á
Grenjaðarstað, þegar þú varst þar?
— Þar voru um 30 manns í heimili —
prófastshjónin og börnin, við systkinin,
tvö tökubörn, 4 vinnumenn og 5 vinnu-
konur. Stundum voru það hjón, með
börn sín, 1-2 með sér í vistinni. Og þetta
marga fólk hafði allt nóg að starfa.
Grenjaðarstaður var talinn eitt af fjór-
um beztu brauðum landsins. Jörðin var
ákaflega mikil og kostarík og búið stórt.
í fjósi voru alltaf 8 kýr mjólkandi og
4-5 aðrir gripir. Þetta voru ákafleiga
góðar kýr, komust sumar yfir 20 merkur
af tómu heyi. En þær voru aldrei fóðr-
aðar á útheyi. Töðufengurinn var svo
mikill. Hrossin voru 10-12, allt brúkunar
hross. Þar af voru fjórir ágætir reiðhest-
ar. Ég man t.d. eftir frúarhestinum,
Skaga. Hann var keyptur vestan úr
Skagafirði eins og nafnið bendir til.
Hann var rauðskjóttur, frekar lítill, en
afar hnellinn, einstakur skeiðgammur.
Helzt kom enginn á bak honum nema
frúin sjálf. Hjalti var úr Hjaltadal í
Skagafirði, Fálki var grár, fjörhór klár-
hestur. Hann var lengi reiðhestur sr.
Benedikts þótt honum þætti hann full
grófur. Rauðka var ættuð innan úr Eyja-
firði, Ijúft hross og elskulegt.
1 lei, hún átti aldrei folald, yfirleitt
voru ekki alin upp hross á Grenjaðar-
stað. Þau voru keypt fullorðin og tam-
in. Féð munu hafa verið u.þ.b. 400. Lömb
in voru 150-160. En ekki var nema helm
ingurinn af þeim fóðraður heima. Prests
lömbin á Grenjaðarstað voru 80.
Skyldu þau hafa verið fleiri í nokkru
öðru brauði á landinu? Ég var látinn
reka þau í fóður á hverju hausti. Ég
skipti þeim í þrennt, hafði 20-30 lömb
í hverjum hóp. Eldadagurinn var 6. okt.
Upp úr því gat ég farið með lömbin eftir
því se má stóð með smalamennsku og
fleiri haustverk. Ekki voru þetta neinar
skemmtiferðir. Þótt mér væri allsstaðar
tekið illindalaust og svo væri tekið til
orða um eitthvað, að það væri „sjálf-
sagt eins og prestslambið", þá var auð
fundið að sumum bændum var það ekk-
ert ljúft að taka á móti þessum fóður-
fénaði. Eldaskiladagurinn var 10. maí.
Þá komu bændur með lömbin úr eld-
inu. Sauðirnir á Grenjaðarstað voru
venjulega rúmlega hundrað. Einn vetur
— þá var ég um tvítugt — var
ég sauðamaður. Beitarhúsin voru
um hálftíma gang frá bænum. Það voru
tvenn samstæð hús, hlaða við önnur,
heytóft við hin. Þegar auð var jörð og
sæmilegt veður, var sauðunum ekkert
gefið. Ég var alltaf kominn í húsin um
birtingu og lét þá út. Nei, ég stóð ekki
yfir þeim .Þsir héldu sig svo vel til beit-
ar að ég þurfti þess ekki. En ég var við
húsin allan daginn og lét þá svo inn um
dimmumótin. Jú, mér leiddist, en ég
hafði með mér bók og las þegar ég gat.
Þennan vetur komst ég sæmilega niður
í dönsku því ég las konungasögur Inge-
manns, sem prófastur lánaði mér. Ég
hafði gott næði til þess, því að það var
ágæt tíð þennan vetur og oft blíðviðri.
Stundum hafði ég líka prjónana með
mér.
t1
Í-Jg var ekki beitarhúsamaður nema
þennan eina vetur. En frá þessum vetri
er mér sérstaklega minnisstæður einn
atburður. Það mun hafa verið í þorra-
byrjun, að ég var að láta sauðina inn um
dimmumótin. Heiðríkja var en nýlýsi svo
að tunglsbirtu gætti lítið. Ég var búinn
að láta inn í þrjú húsin og síðasti hópur-
inn hnappaðist við dyrnar á því fjórða.
Þegar fyrstu 5-10 sauðirnir eru komnir
inn, veit ég ekki fyrri til en þeir koma
æðandi út aftur af svo miklu kasti, að
þeir næstum hendast upp á sauðina sem
enn voru úti og þrengdu sér í hnapp við
dyrnar. Við þetta styggðust þeir vitan-
lega líka og stukku burt — þó ekki
langt, hópuðust saman á þéttan hnapp
skammt _frá húsinu og störðu á myrkar
dyrnar. Ég rölti í kringum þá, þeir tóku
sprettinn að húsinu, en þar endurtók
sama sagan sig. Óðara og nokkrir voru
komnir inn í húsið snéru þeir við og
komu eins og skriða til baka aftur. Ég
stóð þarna ráðalaus og hafði ekki hug-
mynd um hverju þetta sætti. Þó skömm
sé frá að segja, þorði ég ekki inn í hús-
ið til að vita hvort ég yrði nokkurs vís-
ari. En ég ákvað að gera þriðju tilraun-
ina, var nú orðinn reiður og argur, hljóp
fyrir sauðahópinn og sigaði hundinum á
þá; en það var eins og við manninn
mælt; þeir, sem fóru fyrstir inn, komu
í hendingskasti út aftur og allt fór á
sömu lund og tvö fyrri skiptin. Nú gafst
ég upp. Mér fannst heldur engin hætta
að hafa þessar sauðkindur úti um nótt-
ina því að veðrið var gott og útlitið ein-
sýnt. Ég fór ekki frá þeim fyrr en þeir
voru lagstir í valllendismóa skammt frá
húsunum og farnir að jó*
4 LESBOK morgunblaðsins
m*egar heim kom, gat ég ekki um
það sem gerzt hafði við nokkurn mann
fyrr en ég gat sagt þeim prófastshjón-
unum frá þessu í einrúmi. Ég var með
grátstafinn í kverkunum og bar mig illa.
En frú Ágústa sagði ofboð rólega: „Við
skulum sjá til þangað til á morgun. Þú
skalt fara snemma í fyrramálið Oig sjá
hvers þú verður áskynja." Ekki svaf ég
rólega um nóttina og um kl. 5 var ég kom
inn á beitarhúsin. Sauðirnir voru þá farn
ir að bíta á svipuðum slóðum og ég
hafði skilið við þá kvöldið áður. Engin
missmíði sá ég í húsinu — þar var allt
með felldu — og aldrei hef ég getað gert
mér nokkra grein fyrir því, hvað það
var, sem olli þessari geipilegu styggð,
sem kom að sauðunum þetta minnis-
stæða þorrakvöld.
— Það hafa verið mörg hlunnindi á
Grenjaðarstað?
— Já, eitt af þeim var nú t.d. rekinn.
Staðurinn átti allan reka fyrir landi jarð
anna Sands og Sílalækjar — þ.e. milli
Laxár og Skjálfandafljóts. Jarðeigendur
áttu allt það sem kallað var „mor“ álnar
keflj og minna. Svo fengu þeir % af
öðrum reka í bjarglaun. Ég fór marga
ferðina með sleða á fjöru til að sækja
rekavið. Oftast vorum við þrír saman
með fjóra sleða.
— »ar sr. Benedikt mikill búmaður?
— Já, hann var á undan öðrum í bú-
skapnum. Hann átti t.d. ágætt kúakvn
og það er hverjum bónda ákaflega mik-
ils virði eins og gefur að skilja. Það er
dýrt að hafa jafn þurftarmikla gripi og
kýrnar afurðaminni en efni standa til,
ef þær eru mjólkurlagnar. Kýrnar á
Grenjaðarstað komust oft í 20 merkur,
fengu þó vitanlega aldrei fóðurbæti. Sr.
Benedikt var líka alltaf allra manna
fyrstur til að slá. Það er eitt gleggsta
einkenni á góðum búmanni, að byrja
sláttinn nógu snemma. Það verður aldrei
góður heyskapur ^ hjá þeim, sem fara
seint að slá. Á Grenjaðarstað var
aldrei heyþrot eftir að ég kom þangað.
Þar voru alltaf fyrningar og þó var oft
mörgum hjálpað um hey ef í harð-
bakkann sló.
— Hirti sr. Benedikt engar skepnur —
lömbin — reiðhestana?
— Nei, aldrei. Hann kom aldrei nálægt
neinum gegningum. Hann var hestamað-
ur og þótti vænt um reiðhesta sína, en
hann hirti þá ekki. Það var líka nógu
fólki á að skipa. Sr. Benedikt sagði á
prenti (í N.K. bl.) frá atviki, sem olli
því að hann gekk menntaveginn. Það var
í sambandi við gegningar — fjárhirðingu.
— Faðir hans, Kristján ríki í Stóradal,
ætlaði honum að verða bóndi. Þá var
sjálfsagt að læra fyrst fjármennskuna.
Honum var falið að hirða 60 eða 80
sauði og skyldi enginn annar koma þar
nærri. En svo illa tókst til, að fóðrið,
sem átti að nægja allan veturinn eða
lengur, var uppgengið á miðþorra. Fékk
hann því lausn frá þeim starfa og var
sendur til Reykjavíkur til að læra latinu.
Nei, sr. Benedikt stundaði ekki gegning-
ar á Grenjaðarstað. En hann var mikill
iðjumaður. Hann vann mikið inni við á
veturna. Hann hespaði af öllum snæld-
um hjá spunakonunum og hann hugsaði
um alla olíulampa, sem voru margir
í þessum stóra bæ. Hann hirti þá á hverj
um degi, fægði þá, lét á þá olíuna á
hverjum morgni og hann balbínaði allt
sem ofið var og það var mikið, því að
einn maður var látinn sitja stöðugt i
vefstólnum frá nýári til vors.
ÍT
—iivað viltu segja mér um kirkju-
lífið?
— Það var í föstum skorðum. Messað
var í kirkjunum, heimakirkjunni og ann
exíunum á víxl eftir vissum reglum.
Kirkjusóknin var ágæt a.m.k. á Grenjað
arstað. Á sumrin var oftast full kirkja,
enda söfnuðurinn fjölmennur. Á veturna
Framhald á bls. 6
26. tbl. 1964