Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1964, Qupperneq 6

þá alltaf Stalín. Það sem ég á við er,
að við verðum dæmd, en ekki eftir
þeim reglum sem við dæmum okkur
sjálí. Og í þessari hugsun felst eitt-
hvað skelfilegt. Því hefur ennfremur
venð haldið fram, að þrórmin fylgi
hliðarsveiflum, hreyfingum sem ekki
eru ósvipaðar göngulagi krabbans. Það
var einnig atriði í hugmynd minni.
Tynan:
Ég minnist þess að í fyrirlestri yðar
við Sorbonne-háskólann sögðuð þér að
nútímaleikhúsið hefði enga þörf fyr-
ir sáifrafeði. En er persóna Franz ekki
einmitt rík af sálrænum blæbrigðum?
Sartre:
Það sem ég átti við var, að ekki
mætti fjalla um efni eingöngu á sál-
fræðilegum grundvelli. Tökum til dæm
is ágreining á milli hjóna. Ef við vit-
um ekki eitthvað um atvinnu þeirra,
fortíð og það þjóðfélag, sem hefur mót-
að þau, þá hefur verkið engan leik-
rænan grundvöll. Vandamál Franz er
sprottið af sundurleitum þjóðfélagsað-
stæiðum: atvinnurekstri föður hans, þró
un þýzka auðvaldsskipulagsins, upp-
gangi nazismans og leynilegu sam-
bandi föður hans við hann. Vandamál
hans og innri mótsetningar eiga rætur
sínar að rekja til sögulegra atburða.
Tynan:
Svo minnzt sé á föður Franz. Álítið
þér að valdafíkn hans sé sprottin af
hvöt, sem telja megi borgaralega, eða
er hér um að ræða almenna mannlega
hvöt?
Sartre:
Ég álít að löngunin til að halda völd-
ura komi af því að hafa þegar öðlazt
þau. Ég vildi orða þetta þannig: Drottn
unargirni, sem verksmiðjueigandi sýn-
ir á heimili sínu, á uppruna sinn í
verksmiðjunni, — það er: frá valdi
því sem auðvaldsskipulagið veitir leið-
togum sínum. Auðvaldssinninn er ekki
drottnunargjarn í sjálfu sér, en ef hann
kemst í þá aðstöðu að hafa völd, þá
mun hann alltaf vilja beita þeim. Hann
er mótaður af því þjóðfélagslhlutverki
sem hann gegnir.
í Þýzkalandi og þó einkum í Banda-
ríkjunum hefur það aukizt, að stjóm
og eign fyrirtækja séu aðskilin. Gerlach
gamli, faðir Franz, er maður sem hef-
ur haft algjör völd yfir fyrirtæki sínu
nærri allt sitt líf, en sér nú, að hann
er að missa þau í þann mund sem ell-
in færist yfir hann. Það er ógæfa hans.
Hann hefur skapað son sinn í sinni, eig
in mynd, sem mann fæddan til mikilla
valda. En í veruleikanum er málum
þannig háttað, að jafnvel þó Franz væri
| - RABB
Framhald af bls. 5
=j Hjá öllum Jiorra íslendinqa er „J)aö
H opinbera“ oröið eins Jconar ímynd-
= aður ópersónulepur óvinur, sem
§§ nauösyn beri til aö svíkja oa pretta
= en t reyndinni er hér um aö rœöa
§j auviröileqan Jijófnaö frá náunqan-
= ura. Mennirnir, sem stæra sip af aö
s hafa svikiö undan skatti, pabbað
§f „J>aö opiribera“, Jiafa t rauninni
= ekki pert annað en kasta hluta af
= sínum eipin byröum yfir á aöra
= op venjuleqa miklu fátœkari menn.
H Þess vepna eru skattsvikarar op
§§ hjálparkokkar Jieirra úr rööum löq-
s frœðinqa, endurskoöenda eöa ann-
= arra „sérfrœöinpa" ekki annaö en
§§ auviröilepustu J)jófar — J)ó svo
= Jteir stýri stórfyrirtœkjum, reki hó-
= tel eða danshús, reisi stórhýsi
= við helztu pötur borqarinnar eöa
ekki einangraður frá umheiminum, jafn
vel þó hann tæki við fyrirtækinu,
mundi hann aðeins vera eigandi þess,
ekk: sá sem stjórnaði því. Valdið er
komið í hendur tæknifræðinganna.
Tynan:
En er ekki hugsanlegt að eignalaus
embættismaður sækist eftir völdum að-
eins valdsins vegna?
Sartre:
Það er undir aðstæðunum komið. Eng
inn er fæddur með löngun til þess, ann
að hvort að sækjast eftir völdum eða
sneiða hjá þeim. Það er umhverfi
mannsins sem ræður því á hvorn veg-
inn fer, og jafnvel þá getur hann sjaldn
ast verið öruggur um að hann hafi val-
ið rétt. Þess eru mörg dæmi að menn
hafi sótzt eftir völdum, en síðan kom-
izt að raun um, er þeir höfðu náð tak-
markinu, að þeir kærðu sig ekki um
þau. Þetta er ekki spurning um eðlis-
hvatir eða meðfæddar hneigðir. Það
sem skiptir meginmáli ,er samband ein-
staklingsins við þjóðfélagið, fjölskyld-
una og umhverfið.
(Næsta spuming olli skemmti-
legum misskilningi. Ég ætlaði að
spyrja Sartre, hvort hann áliti
að hægt væri að skapa hægri-
sinnaða list í dag. Ég bar orðið
skakkt fram. í staðinn fyrir að
segja „la droite", þ.e. til hægri,
sagði ég „le droite", þ.e. lögin. Áð
ur en ég hafði fengið tíma til
að leiðrétta mig hóf Sartre að
svará spumingunni.)
Sartre:
Já vissulega. Lögin eru nátengd leik-
húsinu. Því það sem liggur til grund-
vallar leiklistinni er ekki aðeins trú-
arathöfn, heldur einnig. málsnilld. At-
hugið persónurnar í leikritum Sófókles
ar, Evrípídesar og Aiskýlosar. Þær eru
allar lögfræðingar, og við verðum að
muna. að Grikkir höfðu dálæti á lög-
fræðingum. Þeir tefla fram ákveðnum
málstað, aðrir standa á öndverðum
meiði, og báðir aðilar verja sinn mál-
stað. f lokin dynur ógæfan yfir, hver
og einn fær sinn dóm, og allt kemst
aftur í jafnvægi. Sviðið er dómssalur
þar sem málið er tekið fyrir. Antígóna
ver til dæmis ákveðinn málstað — mál-
stað hinna voldugu fjölskyldna, en
erfðavenjum þeirra og trú er ógnað af
ríkinu Kreon er lýðræðissinni á þeirra
tíma mællikvarða, og hann heldur því
fram, að í deilu á milii ríkisins og fjöl-
byqqi fjölbýlisliús með milljóna-
próða. A f Jtessum sökum er œrin
ástceöa til aö binda vonir viö hina
nýju „skattalöpreplu", J)ó reynsla
íslendinpa af opinberu eftirliti sé
eJcki beirilínis uppörvandi af J)ví
liér er allt upp á Jclíkur op kunn-
inpsskap.
Vitanlepa eru skattsvikin mepin-
undirrót J)ess ranqlcetis, sem viö
blasir á svo aö sepja hverri síöu
skattskrárinnar op allir sjá. En J>að
má ékki skypqja á hitt, aö meöferö
íslendinqa á opiriberu fé er fyrir
neöan allar Jiellur — J>ar ríkir ná-
Jcvœmleqa sami Jiuqsunarháttur oq
qaqnvart skattsvikum. Éq Jief haft
aöstööu til aö fylpjast lítillepa með
J)ví, hverniq fariö er meö opiribert
fé. t.d. í sambandi við leiqubíla, op
manni hlýtur að blöskra sá
furöulepi sJcortur á aöhaldi
skyldunnar sé það viðhorf ríkisins sem
eigi að ráða. Hér er um að ræða tvö
þjóðfélagsöfl, og í stað Antígónu og
Kreons hefði alveg eins mátt hafa tvo
lögfræðinga til að túlka mál hvors um
sig.
Tynan:
Ljóðskáld að nafni Christopher Log-
ue, sem er sósíalisti, skrifaði nýlega um
Antigónu-sögnina. Hann virtist hafa
það viðhorf, að Kre«i hefði haft rétt
fyrir sér.
Sartre:
Vissulega. Það er hið lýðræðissinn-
aða sjónarmið.
Tynan:
(sem víkur nú aftur að spurningunni
eins og hún hafði átt að hljóða); Álit-
ið þér að nú á dögum sé hægt að tala
um hægrisinnaða list?
Sartre:
Ég held að ógerningur sé að skrifa
leikrit með beinni skírskotun til póli-
tískra atburða. Til dæmis hefði ég
aldrei skrifað „Fangana í Altona", ef
aðeins hefði verið um að ræða árekst-
ur milli hægri- og vinstriafla. í vit-
und minni er Altona nátengd allri þró-
un Evrópu síðan árið 1945, jafnt fanga
búðunum í Sovétríkjunum sem stríð-
inu í Alsír. Leiklistin verður að taka
fyrir öll þessi vandamál og túlka þau
í formi goðsagnarinnar. Ég álít að hlut-
verk leikritahöfunda sé ekki aðeins
fólgið í því að setja fram pólitískar
hugmyndir; slíkt er hægt að gera á
fundum og í dagblöðum. Leikritahöf-
undur, sem þannig hugsar, vekur ef
til vill áhuga lesenda. En þar með hef-
rir honum ekki tekizt að skrifa leikrit.
Tynan:
En getur höfundi með mjög hægri-
sinnuð sjónarmið þá tekizt að skapa
listaverk?
Sartre: '
Eltki að mínum dómi, þar sem hægri
öflin hafa nú orðið glatað hæfileikanum
til að skilja gang sögunnar, þó þau
hald.í ennþá um stjórnvölinn. Hægri-
öflin hafa hafnað flestum sínum eldri
hugmyndum án þess að hafa tileinkað
sér neinar nýjar í staðinn, og þau skilja
ekki aðlei andstæðinganna. Sú staðre
svo dæmi sé tekið, að Challe hershöfð-
ingi gat lýst því yfir fyrir réttinum,
að herinn í Alsír væri gegnsýrður
kommúnisma, sannar hve frámunalega
skilningslaus hægriöflin verða, þegar
þau eru ekki þess umkomin að horf-
ast í augu við staðreyndir. Hvernig
op eftirliti sem Jtar blasir =
við. Vceri ekJci ráö aö setja §§
á laqqirnar sérstaka ,,löqreplu“ til §§
aö fylqjast meö eyðslu opiribers s
fjár — „löqreqlu" sem skattpreiö- E
endur sjálfir sœju um aö reka úr, ^
Jrvi daqblöðin rœkja ékki J)á skyldu =
aö qapnrýna opiriberan fjáraustur. g
Oq væri ékki eirikar viöeiqandi =
á J)essu 20. sumri íslenska lýðvétd- =
isins að binda einták af síðustu §§
skattsJcrá í skrautband op koma =
henni fyrir á qóðum oq viröulequm §§
stað, J>ví Jiún verður áreiðanleqa ein §§
fræpasta bók J>essarar áldar á ís- §§
landi, merkileq Jieimild um félaqs- =
lcqt réttlœti op öryppi á einu mesta =
uppqanqstimábili t söpu J)jóöarinn- =
ar, oq er ékki aö efa að niöjum =
okkar muni J)ykja Jiún forvitnilep =
op lærdómsrík. í
s-a-m. =
geta hægriöflin skapað list, þegar slík-<
ur fádæma misskilningur liggur til
grundvallar? Listaverk, jafnvel þó það
sé ópólitískt, verður að byggjast á
skilningi á samtíðinni, verður að vera
í samræmi við tímann. Það er ekki
hægt að hugsa sér nútímaleikrit sem er
hvorttveggja í senn, hægrisinnað og
gott.
Tynan:
Hvaða nútímaleikritahöfunda finnst
yður mest til um?
Sártre:
Bertolt Brecht, þó hann sé dáinn, og
þrátt fyrir þá staðreynd að ég nota ekki
sömu tækni og hann og er ósammála
grundyallarsjónarmiðum hans í listum.
Svo eru það leikrit Jeans Genets, en á
annan hátt. Verk hans eru eins og leik-
ur með spegla og endurskin, mjög fall-
eg og mjög áhrifamikil.
Tynan:
Þér hafið eitt sinn sagt, a8 þér v*er-
uð hrifnari af leikriti Becketts „Beðifl
eftir Godot“ en nokkru öðru leikriti
sem skrifað hefur verið síðan 1945.
Sartre:
Það er rétt. En ég hef ekki fellt mig
við önnur leikrit hans. Sérstaklega ekki
við leikrit hans „Leikslok", þvi mér
virðist táknmálið í því alltof ýkt, nakið.
Þó „Godot“ sé vissulega ekki hægri-
sinnað verk, þá túlkar það almenna
svartsýni sem skírskotar til hægrisinn-
aðs fólks. Og aí þeim sökum hef ég ým-
islegl við verkið að atthuga, enda þótt
ég dái það. Ég get ekki látið vera a»
dá það einmitt fyrir það, hve efni þesa
er mér á margan hátt fjarlægt.
Tynan:
Skírskota . einhverjir brezkir eða
bandarískir höfundar til yðar?
Sartre:
Arthur Miller mjög eindregið. Og
Tennessee Wilhams hefur greinilega
margt gott til að bera þótt heimur'
hans sé mjög ólíkur mínum og verk
hans séu gegnsýrð goðsögnum sem
hafa fengið mjög persónulegt gildi.
Einn ókosturinn við leikhúsið er sá, að
þegai leikrit flytjast frá einu landi til
annars fá þau oft algjörlega nýja merk
ingu: leikrit breytast með breyttum á-
horíendum.
Vandamálið við að flytja listaverk
úr stað veldur mér áhyggjum. Ég minn-
ist frábærrar mexíkanskrar kvikmynd-
ar sem ég sá eitt sinn. Hún fjallaði um
eineygt barn, sem önnur börn höfðu að
háði og spotti. Samkvæmt kvikmynd-
inni eru eineygð börn skopleg í Mexí-
kó. Drengurinn biður til guðs um
kraftaverk. Móðir hans sendir hann I
pílagrímsför, og þau biðjast bæði fyrir.
Á meðan er haldin, flugeldasýning I
tilefni af hátíðahöldum; og neisti fer
í heilbrigða auga drengsins, svo hann
verður blindur. Jafnvel í Mexíkó er
blint fólk ekki skoplegt, samkvæmt
myndínni.
Ber að skilja þessa sögu sem kald-
hæðna fyndni á kostnað trúarinnar?
Eða ei höfundurinn að setja fram þá
skoðun sína, að þó kraftaverk geti ver-
ið óhugnanleg, þá séu þau samt sem
áður kraftaverk? Svarið blýtur að
dyljast þeim sem þekkja ekki til mexí-
kartskra staðhátta.
En venjulega eru kvikmyndir nægl-
lega fábrotnar til að hægt sé að sýna
þær hvar sem er. Bandarískar kvik-
myndir eru sérstaklega vinsælar I
Frakklandi. Aftur á móti eiga banda-
rísk leikrit hér heldur erfitt uppdráttar.
og sýningar á þeim misheppnast nálega
alltaf.
Framhald á bls. 13
íiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiitfiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiMiiiiiiiiiiiiKUiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
.....................................................................................................................................................................................................................................................iiiiiiiiiiiiii........
6 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
27. tbl. 1964