Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1964, Blaðsíða 13

SVIPMYND
Framhald af bls. 4.
unar Þjóðverja. Árið 1912 var sett á
stofn sérstakt flotaráð og flotastyrkur-
inn á Norðursjónum aukinn. Árið 1914
héit bann flotaæfingar og hafði síðan
fiotann reiðubúinn í heimahöfnum, svo
hann gæti lagt til atlögu af fullum krafti
strax og styrjöld brytist út. Síðan hvatti
hann Hollendinga til að veita Þjóðverj-
um harða andspyrnu á Nor’ðursjónum,
er sneri sér sjálfur að hinni frægu
árás á Dardanella-sund, sem var hans
eigin hugmynd. Þegar árásin fór út um
þúfur, varð Churchill að segja af sér
1915, og varð síðan um skeiði majór í
brezka hernum í Frakkiandi.
D
ardanella-ævintýrið varð Chur-
chill að falli og stöðvaði hraða fram-
sókn hans til æ'ðstu metorða. Samt var
áætiun hans afburðasnjöll, að áliti Toyn-
bees. Hefðu bandamenn náð Istanbúl
á sitt vald árið 1915 og knúið Tyrki til
uppgjafar, kynni styrjöldin að hafa orð-
ið slyttri. Sennilega hefði þá líka verið
hægt að koma í veg fyrir rússnesku bylt
inguna 1917. Rás sögunnar síðustu 50 ár-
in nei'ði með öðrum orðum orðið önnur
og heillavænlegri en hún varð.
Það var um þet-ta sem var teflt við
Dardanella-sund, og mistökin þar voru
ckki sök Churehills. Churchill, sem var
tiltöiuiega ungur árið 1915, var þó þegar
nógu snjall og aðsópsmikUl til að telja
ecri samstarfsmenn sína í ríkisstjórninni
og hevnaðarmálasérfræðinga þeirra á að
leggja út í árásina á Dardanella-sund, en
hann hafði ekki enn nægilegt áhrifa-
vaid til að knýja þá til verulegs átaks
i því skyni að vinna fullan sigur. Þeir
lögðu ekki sál sína í fyrirtæki’ð og létu
sér á sama standa þó það færi út um
þúfur þrátt fyrir hinar afdrifaríku af-
leiðingar sem mistökin höfðu. Telja má
víst, að Dardanella-ævintýrið hefði orð-
ið glæstur sigur, hefði Churchill haft
sömu vö!d og aðstöðu 1915 eins og hann
hafði 1219.
F rá því 1916 fór stjarna Churdiills'
a'ð biikna, og gagnrýnendur hans létu í
það skína, að hann væri að vísu snjall,
en fljótfær og dómgreindarlaus; hann
hefði gefið fyrirheit sem ekki hefðu
rætzt. Árin milli heimsstyrjaldanna voru
honum í mörgu tilliti erfið. Hann gegndi
að vísu ýmsum minniháttar róðherraem-
bættum, en við þingkosningarnar 1922
féli hann. Hann hafði gengið úr íhalds-
fiokknum og í Frjálslynda flokkinn árið
1904, en sö’ðlaði um aftur árið 1924 og
náði kosningu á þing. Var hann fjár-
ináiaráðherra á árunum 1924—1929, en
sagði þá af sér vegna ágreinings um mál
efni Indlands. Strax árið 1933 hóf hann
skelegga baráttu gegn Hitler og átti þar
góða liðsmenn í Anthony Eden og Duff
Cooper, sem báðir sáu fram á nýja heims
styrjöid. Árið 1939 varð hann flotamála-
ráðherra, og svo var það 10. maí 1940,
sama dag og Island var hernumið, að
hann tók vi’ð forustu þjóðstjórnarinnar
sem stjórnaði baráttu Breta öll stríðs-
árin.
Þó stjarna Churchills hefði bliknað á
árunum milli styrjaldanna og hann nyti
engrar verulegrar virðingar, einkanlega
vegna þess að hann þótti hvikull og
óstöðugur eins og æskumaður, þá var
hann samt að vaxa og þroskast innra
með sér, og segja má að hann hafi tekið
út fullan þroska einmitt þegar mest rei’ð
á — þegar heimurinn þarfnaðist stór-
brotins leiðtoga til að vinna á ófreskju
nazisinans, mestu ófreskju sem komið
hefur fram 1 allri sögu mannkynsins.
■E*-ður var á það minnzt, að Chur-
chill væri af höfðingjaættum, og því er
vert ao gefa gaum, þó fráleitt sé að
halda því fram, að hann hafi orðið að
vera höfðingi til að vera það sem hann
var. Hvar sem hann hefði haslað sér
völl, hefði hann áður en yfir lauk skarað
fram úr ö'ðrum, það var ekki hægt að
stöðva framrás hans. En hinar höfðing-
legu hefðir eru svo máttugt afl í þjóð
félaginu, að þær setja mark sitt jafn-
vel á þá menn sem sérkennilegastir
Þessi mynd var tektn af Sir Winston og Lady Clementine á
ChureliEIs fyrú' 10 árum.
Árið 1908 kvæntist Winston Churchilt bandarískri konu, Clementine Hozier
Hann hafði þá þegar setið 8 ár á þingi.
eru og sterkastir einstaklingar. Þessar
hefðir mótuðu líka vin Churchii'ls og
samherja handan hafsins, Franklin D.
Roosevelt, og þær settu greinilegt mark
á þá menn sem lögðu grundvöll Banda
ríkja Norður-Ameríku.
Höfðingjaættir og höfðinglegar hefð-
ir hafa vissulega margvíslega annmarka
og takmarkanir, en þær búa líka yfir
mikium kostum, sem mönnum eru ekki
ævinlega auðsæir. Þær eru vel ti’l þess
fallnar a'ð móta öfluga leiðtoga, því
þær ala í mönnum sjálfstæði í skoð-
unum og hugsun og efla með mönnum
sjálfstraust. Sé höfðingi í mótsögn við
meirihluta samborgara sinna, lætur
hann sér aldrei til hugar koma að
UM TRÚ OG VÍSINDI
Framhiald af bls. 1.
indi. Þau boða aðeins það, sem er sann-
anlegt. En „sannleikurinn” stendur þeim
ætíð ofar og utar, og yfir hann riá
vísindin ekki, því sannleikur er ekki
sannaniegur. Sannleikurinn og guðdóm-
urinn, sem ég ætla mér þó ekki að skil
greini, eru hliðstæð hugtök í man.nlegri
sál. Guðdómur og sannleikur eru nánir
samherjar í sálarlífi manna og þurfa
því að njóta sömu virðingar og helgi.
Þessvegna verða vísindin að láta sér
nægja a'ð þau boði sannindi, það sem
skynsemin ræður við að skýra, en ekki
sannleika, sem skynsemin er aðeins á-
vöxtur af.
Þegar ég hér að framan hafði orð á
því að raunvísindin hafi sérstöðu, var
það sagt með tilliti til þróunareðlis
þeirra. Engin vísindagrein ætti því að
falla undir þetta 'hugtak nema hún hafi
í sér framþróunareðli. Sú skipting hef-
ur myndazt og er ekki ýkja gömul, að
aðgreina raunvísindi fró hugvísindum,
og rnun framþróunarsjónarmiðið hafa
ráðið þar um. Eins og áður segir er
stærðfræðin út af fyrir sig grein hug-
vísinda, en skipar þó ómissandi sess
með raunvísindum, og er þessvegna
máski i nokkru tignarsæti. En út af fyrir
sig boðar hún enga þróun og er tómur
ihugarleikur, nema fléttuð inn í mæling-
ar ^dímensjónir) raunvísinda. Hér á
landi er 'hugvísindum sýnd ennþá öllu
meiri virðing og rækt en raunvísindum.
Stafar þa’ð aðallega af því að vísindi hér
á landi hafa frá fornu fari verið helguð
huglægum fræðum, sagnfræði og bók-
menntum. Slik visindi hafa þó ekki í
sér áberandi eðli þróunar. Það stafar
ekki af því að tilgáturnar vanti, heldur
eru það sannanir þeirra sem brestur.
Greindarleg eða gáfuleg og andrík með-
meirihlutinn hljóti sjálfkrafa að hafa
rétt fyrir sér. Hann beygir sig ekki
fyrir skoðunum meirihlutans, heldur
stendur fast á sínum sannfæringum, og
neiti meirihlutinn að fylgja honum, þá
er það skaði meirihlutans, ekki hins
höfðinglega manns. Hann lætur sig einu
gilda, þó þorri manna hafni honum; hann
snýst við þeim vanda me'ð stórmannleg-
um hætti, og þegar öll kurl koma til
grafar eru mestar líkur til að hann vinni
sigur, áður en yfir lýkur.
Höfðingi, seinþroska maður, snilling-
ur: þetta er Winston Churchill, maður-
inn sem verður níræður á morgun, stjórn
málamaðurinn, sagnfræðingurinn, hinn
-glæsilegi rithöfudur — og frístundamál-
arinn.
ferð rannsóknarefnis er lítils virði fyrir
raunvisindin, nema framkölluð séu ör-
ugg sannindi. Á því veltur og því einu
hvort um raunvísindi er a'ð ræða. Til-
gátur raunvísinda bera þó á engan hátt
vott rr.eira snillibragði en hugvísinda.
Hvorttveggja er trú, unz sannanir koma
til. Hin aldagamla glíma við fornsögurn
ar og skýringar á þeim ber ekki merki
þróunar í veigamiklum atriðum. Rit-
verkafeðrun er bara trú manna á meðal,
meðan allt stendur við það sama með
sannanir. Hugvísindin renna því yfir-
leitt saman við heimspeki og önnur trú-
mál, og engin heil brú fæst í skilgrein-
ingu þessara mála, nema takmörk séu
sett milli þióunarvísinda og annarra.
ar sem hér er vikið að þeirri
vísindagreininni, sem mestrar virðingar
nýtur hér á landi, tel ég eðlilegt að
láta þess getið á þessum stað, hvað einn
okkar færustu manna í bókmenntum
hefur að segja um hugtakið raunvísindi.
Sigurður Nordal prófessor segir í hinu
merka ritsafni sínu, Áföngum (I, bls.
157): „Við þekkjum allir orðið raun-
vísindi og berum ótakmarkaða virðingu
fyrir þekkingu, sem því nafni nefnist, þó
að hver okkar um sig hafi fæst af því
reynt “ Þetta er náttúrlega ofmælt, því
hverjir hafa ekki fengið reynslu af raf-
magni í vélum og tækjum í daglegu lífi,
eða bylgjum ljóss og rafmagns í lækn-
ingaþjónustunni, svo eitt sé nefnt. Síðan
segir áfram: „Ef nútímamenn ættu að
nefna andstæðu raunvísindanna, þá
mundi mörgum fyrst koma til hugar
ýmiss konar frumspekilegar og trúfræði
legar kenningar, sem þeir telja ósannan-
legar, ósennilegar eða annað verra, þar
á meðal hugmyndir um eðli og afdrif
sálarinnar. Og samt eru sumar af þess-
36. tbl. 1964.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13