Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1965, Blaðsíða 1

ferð, að hætti pílagríma. Nú voru sem sé
hðin rétt 50 ár siðan Sigurður skrifaði
fyrsta verk sitt um Orkneyinga sögu.
Hann var þá enn við háskólanám, þegar
ritgerð hans um söguna birtist í Aarbþg-
er for Nordisk Oldkyndighed og Historie,
árið 1912. Um næstu fjögur árin bjó
hann svo Orkneyinga sögu undir prent-
un, en saga þessi var samin af óþekktum
íslendingi einhvern tíma um aldamótin
1200. Útgáfa Sigurðar er nú orðin nær
hálfrar aldar gömul, en allt um það er
hún enn eina vísindalega útgáfa sögunn-
ar. Og í þessa för tók Nordal með sér
eintak sitt af þessu prýðisverki, og var
það helzti leiðarvísir okkar um eyjarnar
og dýrmætasti gripurinn í farangri okk-
ar.
Þótt Siigurður Nordal þekki sögu
Orkneyja o.g jarlanna út í yztu æsar
Eftir Magnús Magnússon
Um mtösumarsleytið árið 1962
tóku fjórir Islendinqar sér á hend-
að heimsœkja Orkneyjar oq Hjalt-
land, hin fornu víkinqabœli, sem
eru svo kunn af íslenzkum frá-
söqnum. För þessi var farin í
könnunarskyni, }>ví að fjórmenn-
inqunum lék huqur á að skoða
eiqin auqum ýmsa staði oq mann-
virki, sem'þeir höfðu áður kynnzt
af lýsinqum Orkneyinqa söqu oq
öðrum íslenzkum heimildum. —
Ferðalanqarnir voru þeir Siqurð-
ur Nordal, Siqursteinn Maqnús-
son, Hermann Pálsson oq Maqnús
Maqnússon. — Um förina birti
Maqnús síðan framhaldsþœtti í
„The Scotsman", oq nú hefur
hann leyft Lesbókinni að fœra
lesendum þessa frásöqn í íslenzkri
þýðinqu.
FYRSTI HLUTI
VIÐ vorum fjórir í þessum
leiðangri, og okkur fannst
við vera í pílagrímsför á vit löngu
liðinnar tíðar, að sækja heim nor-
ræna gullöld. Víkingar höfðu endur
fyrir löngu eytt ævi sinni og ann-
arra manna á þessum eyjum og lát-
ið eftir sig ýmiss konar minjar, sem
í hugum íslendinga eru í ætt við
helga dóma kristinna manna. Og
sjálfar eyjarnar voru helgaðar af
langri dvöl norrænna manna, og
frásagnir af líferni þeirra eru
geymdar í helgum bókmenntum ís-
lendinga: fornsögunum. Við héldum
til Hjaltlands og Orkneyja með
gömul bókfell að leiðarsteini og
þræddum forna stigu eftir forsögn
Orkneyinga sögu og Heimskringlu,
en ávallt höfðum við í huga það
markmið okkar að kynnast ekki ein-
ungis þessum eylöndum, heldur
einnig hinni löngu sögu þeirra. Við
verðum með annan fótinn í fornöld-
inni, þegar norrænir menn voru víð-
förlasta þjóð heimsins, og skip
þeirra voru gestir á fjarlægum stöð-
nm um norðurhvel jarðar, frá
Svartahafi og fljótum' Garðaríkis í
austri og allt vestur að Vínlands-
Btröndum, frá Svalbarða í norðri og
suður að sólbökuðum ströndum Mið-
jarðarhafs. í leiðangri ■ okkar til
Hjaltiands og Orkneyja erum við
því ekki einungis að kynnast nýjum
löndum og nýjum himni, heldur
einnig fornum og horfnum tímum.
Leið okkar liggur í norður og aftur
til horfinna kynslóða. Við látum
okkur berast aftur um margar ald-
ir og veljum okkur áningarstað á
dögum Snorra goða og Ara fróða,
í þann mund sem jarlar réðu blóm-
legu menningarríki norður í eyjum.
ul. heitum júnídegi kneyfum við
hestaskál í Edinborg o>g biðjum heilagan
Magnús Eyjajarl að beina farir okkar
oig skila Oikkur heim aftur heilum á
húfi og þó margfróðari en áður. Fram-
undan er þrjú hundruð kílómetra löng
ferð til* Víkur á Norður-Skotlandi. Ek-
ið er úr hlaði, og ég er setztur við
stýri á fjögramannafarinu minu.
Ég hlakkaði gríðarmikið til þessarar
ferðar, og olli það ekki sízt, að við hlið
mér í bílnúm sat prófessor Sigurður
Nordal, sem er lærðastur allra núlifandi
manna í norrænum fræðum. Á betri
förunaut varð ekki kosið til slíkrar
ferðar. Oig mér fannst ekki laust við, að
Sigurði sjálfum fyndist mikið til um
þá stund, er við dreyptum á konjakinu
til fararheilla og ræddum um væntanlega
Magnús Magnússon.
Sigurður Nordal.
og svo þá staði, sem bókin nefnir, þá
hafði hann aldrei fyrr komið til Orkn-
eyja. í eitt skipti hafði hann borið upp
að ströndum Hjaltlands. Það var árið
1918, þegar hann tók sér fari með skipi frá
Aberdeen til Björgvinjar og kastað var
akkerum úti fyrir Leirvík, en vegna
styrjaldarinnar var farþegum ekki leyft
að fara í land.
N-
I ”u er Sigurður Nordal rösklega
hálfáttræður að aldri, þegar hann heim-
sækir í fyrsta sinni þá mörgu sögustaði
í eyjunum, sem hann þekkir svo vel af
Flateyjarbók og öðrum skinnbókum
fornum. Þekking hans á eyjunum er
bundin við þá tíma, er norrænir jarlar
réðu yfir öllum Suðureyjum og drjúg-
um hiuta af meginlandi Skotlands, auk
Orkneyja og Hjaltiands. Á þeim tíma lá
jafnvel við, að jarlarnir næðu yfirráðum
yfir stórum svæðum í Evrópu, eins og
ég mun rifja upp síðar.
Annar af íjórmenningunum er Her-
mann Pálsson, dósent í íslenzku við há-
skóiann i Edinborg og einhver bezti ís-
lenzki fræðimaðurinn í hópi yngri kyn-
slóðar. Hann er einnig vel að sér i kelt-
neskum fræðum og hafði lokið háskóla-
prófi bæði í Reykjavík og Dyflinni.
Þessir tveir menn áttu að túlka hinar
fornu frásagnir fyrir okkur hinum tveim,
föður mínum óg mér, og verður það ekki
af þeim skafið, að þeim tókst þetta hlut-
verk af mikilli prýði, en annars var
verkaskipting okkar sú, að faðir minn
átti að sjá um allan undirbúning og fjár-
reiður, og innti hann þau störf af hendi
með mikilli röggsemi.
3
Um margar aldir má svo beita, að
fornsögur hafi verið lífæð ísienzkrar
menningar. Meðan bókmenntir voru enn
að mestu leyti sérréttindi aðalsstétta og
konungahirða úti í Evrópu og bækur
voru gerðar handa yfirstéttum og fjöll-
uðu að verulegu leyti um yfirstéttarfóik,
þá voru íslendingasögur lesnar og not-
aðar af öllum stéttum. Hér var um að
ræða sérstakt félagslegt fyrirbæri. Sög-
urnar voru ritaðar af bændum og handa
bændu.m, en allir heimilismenn gátu not
ið þeirra. Jafnvel Orkneyinga saga var
ekki rituð handa orkneysku hirðinni.
Allt fram til loka síðustu aldar og
jafnvel lengur voru sögur lesnar i heyr-
anda hjóði til skemmtunar á sveitabæj-
um. Handrit voru fengin að láni og sög-
ur skiifaðar upp, og þannig voru þessar
bókmenntir á sífelldri hreyfingu, í stöð-
ugri notkun. Sagnaskemmtun var í raun-
inni þjóðarskemmtun íslendinga, eins og
ráða má af nýlegri bók eftir Hermann
um þetta efni. (Sagnaskemmtun íslend-
inga, 1962). Þessi siður má heita iiðinn
undir lok, en þó hefur hann verið vak-
inn upp í nýrri mynd með sagnalestri í
íslenzka útvarpinu.
F
ms og eðlilgt er, þá hafði þessi
sagnalestur geysimikil áhrif á ailt and-
legt líf í landinu um aldaraðir og á
drjúgan þátt i því, hve vel íslenzk tunga
hefur varðveitzt.
En það er einmitt langlífi tungunnar,
sem ber á góma á leiðinni norður um
Skotland. Þegar norðar dregur verða
norræn örnefni meira og meira áber-
andi. En örnefnin minna okkur rækilega
á hverfulleika tungnanna í Skotlandi.
Þau eru minjar um þá tíma, þegar pétt-
neska, gelíska og norræna voru talaðar
í ýmsum sveitum, þar sem enska -er nú
eir.a málið. En í Skotlandi hefur það
einnig stundum gerzt, að samhengið við
fortíðina hefur glatazt gersamlega, af
Iþeim sökum að menn áttuðu sig ekki
á tungu og menningu einstakra lands-
hluta. Slíkt hefði að sjálfsögðu aidrei
getað gerzt á íslandi.
Við getum nefnt eitt dæmi, sem Her-
mann benti okkur á. Eyjarnar fyrir
vestan Skotland eru nú kallaðar „The
Hebrides a ensku, en þetta nafn á sér
ekki langa sögu um undanfarnar aidir.
Þegar Englendingar fóru að fá áhuga á
þessum eyjum, hirtu þeir ekkert um
hina gelísku menningu þeirra og virðast
jafnvel ekki hafa áttað sig á, að eyjarn-
ar heita á tungu íbúanna „Innsi Gal]“
eða Víkingaeyjar. Norræna nafnið á
þessum eyjum er að sjálfsögðu Suður-
eyjar, og svo heita þær enn á islenzku,
en nafn þetta kemur enn fyrir í heitinu
á biskupsdæminu „Sodor og Man". En
Englendingar notuðu hvorki gelíska né
norræna nafnið, heldur grófu þeir upp
heitið Hebudes úr gömlum latneskum
landfræðibókum og gátu ekki einu
sinn stafsett það betur en svo, að úr
Því varð óskapnaðurinn Hebrides.
C
O vipað má segja um eyjuna St.
Kilda, sem Englendingar kalla svo. Á
máli Suðureyinga heitir hún enn Hirt,
og í íornum islenzkum sögum er hún
Framhald á bis. 6