Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1965, Side 2

John Osborne er ekki lengur
hinn magri og sultarlegi
„reiði ungi maður“ sem lagði leik-
húsheim Lundúnaborgar að fótum
sér fyrir nákvæmlega níu árum með
leikriti sínu „Horfðu reiður um
öxl“
Hann er ennþá reiður, en hann
er orðinn búlduleitur, vel í skinn
kominn og klæðist glæsilega. f>ó
hann sé ekki nema 35 ára gamall
er hann búinn að koma sér upp ein-
býlishúsi í Lundúnum og sveita-
9etri. Peningarnir streyma til hans,
bæði fyrir leikrit hans og kvik-
myndahandrit. Hann samdi handrit-
ið fyrir kvikmyndina „Tom Jones“,
og kvikmyndafélagið Woodfall, sera
hann rekur í félagi við leikstjórann
Tony Richardson, framleiddi hana.
Síðasta leikrit hans, „Inadmissible
Evidence“, sem vakti gífurlega at-
hygli í Lundúnum á liðnu hausti og
verður sennilega sýnt á Broadway á
næsta leikári, var ótvíræður hst-
rænn sigur og á eflaust eftir að færa
höfundinum áditlegar fúlgur.
Og þriðja hjónaband Osbomes virð-
ist standa með miklum blóma. Þriðja
kona hans er Penelope GÚliatt, þjóð-
kunn fyrir harða gagnrýni sína á kvik-
myndum og fleira í brezka vikublaðinu
„The Observer". Sumir kalla hana „Seið
konu Osbornes“.
enn eins og Osborne geta orð-
ið skeinuihsettir þegar þeir varðveita
ómengaðar hinar hörðu og ósveigjan-
legu sannfæringar sem altóku þá með-
an þeir voru ungir og fátæ-kir. Vel-
gengni Osbornes hefur í engu mýkt eða
fágað sannfæringar hans. Undir yfir-
borðinu er hann enn sami maður og
hann var áður en frægðin sló hann til
riddara. Þ-á var hann cþekktur leikari,
sem hlaut litla viðurkenningu og átti
mörg óleikin verk í skrifboi'ðsskúfunni
sinni.
En þá talaði hann með raust sem hin
vonblekkta, ráðvillta kynslóð áranna
eftir fall Verkamannaflokksins vildi
heyra. En nú gefur hann öllu Englandi
eftirminnilega löðrunga — alveg eins
og hann löðrungaði skólastjórann sinn
þegar hann var ódæll skólasveinn.
Sá atburður gerðist árið 1946 í Bel-
mont-menntaskólanum í Devon. Skóla-
stjórinn, sem þóttist greina í einbeittu
augnaráði Osbornes ósvífna þrjózku,
sló hann utan undir, og Osborne svar-
aði í sömu mynt. Hann var umsvifa-
laust rekinn úr skóla, en það gerðist
raunar aðeins viku áður en hann átti
hvort eð var að hætta.
Belmont-menntaskólinn (að frátal-
inni framkomu Osbornes) var dæmigerð
ur þáttur í ströngu uppeldi hinna fá-
tæku, stefnulausu lægri miðstétta Bret-
lands, sem Osborne var borinn tit. Fað-
ir hans var auglýsingateiknari og lézt
eftir langa vist á ýmsum heibuhælum
JOHN OSBORNE
meðan Osborne var í bernsku. Hann
hefur jafnan hugsað með lotningu um
hinn látna föður. Eftir að móðir hans
var orðin ekkja urðu þau mæðginin um
skeið að lifa á einu sterlingspundi á
viku — sem var harla lítið jafnvel á
árunum fyrir strið.
En fjölskyldan tilheyrði miðstéttun-
um, ekki verkalýðnum, og þess vegna
var fyrir öllu að lifa í samræmi við það.
Venjulegur ríkisskóli var óhugsandi, og
einihvern veginn tókst að nurla saman
nægilegu fé til að senda Osborne í einka
skóla. Ætlunin var eflaust að innræta
honum allar hinar gömlu og góðu hefð-
ir brezkrar ættjarðarástar. En það fór
á annan veg.
Eitt sinn var Osborne á gangi með
afa sínum, sem hunzaði kveðju manns
sem þeir gengu fram hjá. „Hann er
sosíalisti,“ sagði afi gamli. „Það eru
menn sem vilja elcki taka ofan hatt-
inn.“ Osborne er sósíalisti sem tekur
ekki ofan hattinn fyrir neinum — ekki
einu sinni leiðtogum Verkamannaflokks
ins.
F yrir bragðið er Osborne ekki til-
takanlega vinsæll í Bretlandi. Hægri-
sinnar hafa andstyggð á honum fyrir
skoðanir hans á konungsættinni og fyr-
irlitningu hans á lífsverðmætum þeirra.
Vinstrisinnar eru tortryggnir í hans
garð fyrir linnulausar árásir hans á
eltingaleik þeirra við efnaleg verðmæti.
Hann olli byltingu í leikhúsinu, en hef-
ur þó ekki orðið leiðtogi neinnar sér-
stakrar hreyfingar meðal rithöfunda.
Hann á ekki heldur rætur sínar í neinni
tiltekinni hreyfingu. Hann er hvorki
nýr Saw né Galsworthy, sem hafi á-
kveðna stefnuskrá til að leysa vandamál
þjóðfélagsins.
Viðhorf Osbornes er tvíbentara. Hetja
hans er venjulega einstaklingur sem lýt
ur í lægra haldi fyrir þjóðfélaginu eins
og það er, en hefur þó enga knýjandi
löngun til að breyfa því. (Eina undan-
tekningin er Marteinn Lúther í leikriti
hans, ,,Lúther“). Eigi að síður bergmál-
ar rödd hans, sem stundum er hljóðlát
og sannfærandi, aftar hávær og beiak,
hugsanir þúsunda, ef ekki milljóna nú-
lifandi Breta.
Osborne er í rauninni ó’kjörinn
leiðtogi hinna óbundnu hugsjónamanna,
þeirra sem hvorki eiga sér ákveðin
markmið né völd, sem eru óánægðir
með heiminn eins og hann er ,en telja
sig ekki geta gert neitt til að breyta
honum. „Hann er enn sem fyrr rödd
minnar kynslóðar,“ skrifaði Ronald
Bryden í dómi um síðasta leikrit hans
í tímaritinu „T!he New Statesman".
„Hanr. kemur manni í hvert skipti jafn-
mikið á óvart með því að vekja þá til-
finningu að hann hafi stolið manns
eigin hugsunum, lifað lifi manns, ferðazt
sama veg, bara einu skrefi á undan og
með ríkari tjáningu og örvæntingu.“
Hinn gamli, hálfsanni stimpill „reið-
ur ungur maður“, sem fundinn var upp
af blaðafulltrúa nokkrum í ölkrá við
hliðina á Royal Court-leikhúsinu
skömmu fyrir 8. maí 1956, þegar
„Horfðu reiður um öxl“ var frumsýnt,
er enn handhægur leiðarvísir þeim sem
ekki nenna að hugsa. En reiði Osborn-
es er sprottin af kærleika, ekki hatri.
Hún er örvæntingarfull viðleitni við að
brjótast í gegnum brynju deyfðar og
sinnuleysis til að fá aðra til að sjá og
kenna til eins og hann, svo þeir geri
sér ljós og hjartfólgin verðmæti, sem
eru kannski ekki mjög efniskennd, en
eru að glatast mönnum. Osborne er með
enn ástríðfyllri hætti en Arthur Miller
að kalla menn til ábyrgðar og eftir-
tektar.
E ins og leikritin „Horfðu reiðui
um öxl“, „The Entertainer“ og „Epitaph
for George Dillon“ (sem Osborne samdi
í félagi við Anthony Creighton) fjallar
síðasta leikrit hans, „Inadmissible Evi-
dence“, um hin alvarlegu vandkvæði
manns er kiknar undir þrýstingi þjóð-
félags, sem ekki tekur nokkurt tillit til
einstaklingsins.
Bill Maitland ,sem er í rauninni eina
persóna leiksins (af því allar hinar per-
sónurnar snúast um hann eins og dauð-
ar piánetur kringum sól), er lögfræðíug
u.. Fyrst kemur forleikur: martröð þar
sem hann er leiddur fyrir rétt tii aS
verja sig gegn ákæru um að hafa birt
klúra grein — sem er hann sjálfur!
Síðan hefst sjálfur leikurinn. Bill þjá-
ist af timburmönnum, skemmdum tönn-
um, slæmum taugum, ótrúlegri löngun
til að fífla allar stúlkur sem hann sér
— og loks af þeirri staðreynd að hann
er orðinn 39 ára gamall. Hann veit, á
hvað honum ber að trúa: rétta tegund.
framfara, vélvæðingu, umburðarlyndi,
kröfur framtíðarinnar. En einhvern veg
inn gerir hann það ekki.
Hann hefur líka ýmislegt annað við
að stríða. Hann á erfitt með að ná S
leigubíla, fólk tekur augsýnilega ekld
eftir honum, og einkaritarinn, sem hann
eitt sinn komst yfir, hefur sagt upp
starfi sínu á óviðurkvæmilegan hátt
sem særir hann.
Svo er það vandamálið með ný'ii
stúlkuna á skrifstofunni, hvort hin
kynni að vera til í tuskið eða ekki (hún
reynist vera það); með dótturina secn
hann er að missa tökin á; með eigin-
konuna sem hann hefur alveg misst tbk
á; með hjákonuna sem hann þarf sífellt
að vera að hringja í til að fullvissa sig
um að hún sé ekki horfin honum.
B æði Maitland og leikhúsgestir
sjá fyrir endalokin, þegar hann stend-
ur uppi einn og yfirgefinn, útbrunninn
— dauður, ef svo mætti segja. Það sem
mestu varðar er barátta hans, hin nærria
sjálfsskynjun og kankvísa dálftið kald-
hæðnislega viðurkenning á eigin með-
almennsku, réttu gildi sínu.
Eins og fyrr er það vald Osbornes á
málinu sem gefur leikritinu mesta reisn
og hverfir ósigri hetjunnar í „sigur'*
með einhverjum furðulegum hætti.
Orðaforðinn og tilfinningaorkan gera
baráttuna í leiknum upphafna og iá-
kvæða, þrátt fyrir allt, þannig að leik-
húsgestir hverfa burt léttir í lund ,en
ekki örvæntingarfullir. Þetta er ekki
einungis bezta leikrit Osbornes, heldur
bezta brezka leikritið um langt árabil.
Leikritið fékk mjög góðar viðtökur
í Lundúnum í haust leið, en þar sem
Royal Court-leikhúsið skiptir um verk
með jöfnu millibili, var sýningum á
leik Osbornes hætt eftir sex vikur, en
í stað þess farið að sýna 40 ára gamlan
farsa eftir Ben Travers, „A Cuckoo in
the Nest“, þar sem Osborne sjálfur
lék nautheimskan þingmann.
Osborne er ekki sérlega afkasta-
mikill leikritahöfundur. Stundum líða
tvö ár milli verka. En þegar svo ber
undir, að hann er ekki frjór að þessu
leyti, fær kvikmyndajöfurinn í honum
yfii'höndina og hann semur kvikmynda-
handrit fyrir félag sitt. Hann er einn aC
forstjórum Woodland-kvikmyndafélags-
ins og hefur sjálfur átt þátt í að nokkur
leikrit hans voru kvikmynduð, auk þesa
sem hann hefur samið allmargar aðrar
kvikmyndir. Meðal mynda sem félagið
hefur haft mikið upp úr eru „A Taste
of Honey“, „Saturday Night and Sun-
day Morning“ og „Girl With Green Ey-
es“.
Osborne reynir sízt af öllu að koma
sér í mjúkinn hjá keppinautum sínum
Framihald á bls. 13.
Framkv.stj.: Sigfas Jónsson.
Hitstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vieur.
Matthías Johannessen.
EyjóUur Konráð Jónsson.
Auglýsingar: Arni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 22480.
Utgefandi: Hi. Arvakur, Reykjavnc.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
17. tbl. 1966