Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1965, Blaðsíða 4

Oscar Clausen:
Ur SÖgU
I rúmar tvær aldir, eða á 213 ár-
um (1612-1825), voru 6 prestar, hver eft-
ir annan, á Presthólum í Núpasveit. —
Allir voru þeir feðgar, eða tengdir
hver öðrum, svo að segja ^má, að þar
hafi verið óslitið í rúmar 2 aldir ýmist
prestarnir eða maddömur þeirra af sama
settstofni. Um aett og uppruna þessara
merku guðsþjóna leikur nokkur vafi,
og verður þar að byggja á þjóðsögunnL
— • Frá þessum prestum verður sagt
nokkuð í þeim köflum, sem hér fara
á eftir, og þar stuðzt við beztu heim-
ildir, svo sem Prestaaefir Sighv. 3*
Grímss. o.m.fl. —
/.
S ira Jón BjarnaSon var fyrstur
þessara feðga. Hann var prestur á Prest
foólum árin 1612-1625. Um uppruna hans
fer bókstaflega tvennum sögum. Önn-
ur er byggð á þjóðsögu, en hin virðist
vera nær raunveruleika, þó að máske
báðar séu harla reyfarakenndar. Sú
fyrr er á þessa leið:
Þegar síra Oddur Jónsson, sem kall-
aður var Galdra-Oddur, var prestur á
Presthólum, seinni hluta 16. aldar, hefst
sagan. Prestur átti sonu, sem hann
kenndi sjálfur í uppvexti þeirra. — LónS
hús voru hjáleiga frá Presthólum, sem
nú er löngu komin í eyði. Þar bjó þá
maður, sem Bjarni hét, og átti hann
son, Jón að nafni, og bar strax á mikl-
um gáfum hjá honum. Jón litli í Lóns-
húsum fór að venja komur sínar heim á
prestssetrið á þeim tímum, sem síra
Oddur var að kenna sonum sínum og
uppfræða þá. Hann hlustaði þá með
mikilli kostgæfni á kennslima og drakk
í sig allan fróðleik af vörum prestsins.
Jón var stálminnugur og næmur, og svo
kom að því, að hann fór í laumi að
segja sonum prestsins til og leysa úr
spumingum, sem voru vandasamar, og
faðir þeirra hafði lagt fyrir þá. — Þetta
barst presti til eyrna, og tók hann þetta
illa upp. Honum þótti skömm að Jón,
sem var sonur lítilfjörlegs hjáleigu-
bónda, skyldi vera gáfaðri en hans eig-
in synir. — Jón hélt nú samt áfram kom
um sínum að Presthólum og hlustaði á
kennsluna, svo að lítið bar á, en ef prest
ur varð hans var, kom það fyrir, að
hann elti Jón út fyrir tún og ofan í
hraun, og ætlaði að venja hann af kom-
um sínum á prestssetrið, en piltur var
fljótur að hlaupa og lét guðsmanninn
aldrei ná sér. —
Sú sögn er skráð um endalok síra
Odds, að hann hafi eitt vorið riðið út
í tjörn, sem Álftatjörn heitir, og er uppi
í Hraungörðum fyrir ofan fjall, og var
förin gjörð til þess að ná álftareggjum.
Þegar út í tjömina kom, sökk allt, og
er það gamalla manna mál, að þar hafi
skrattinn sótt sitt, þar sem síra Galdra-
Oddur var, og hefur hvorugt sézt síð-
an, hestur eða prestur, en í botni tjam-
arinnar var hin mesta leirbleyta. En
það er svo af piltinum, Jóni í Lónshús-
um, að segja, að hann komst til menn-
ingar og mennta fyrir góðra manna til-
stilli, og varð mjög ungur prestur á
Helgastöðum, en síðar á Presthólum. —
Onnur útgáfa af sögunni um upp-
runa og ætterni síra Jóns er svohljóð-
andi: Hinn merki prófastur, síra Jón
Presfasögur 20
Presthdla-klerka
tf.P- 'é ?
Konráðsson á Mælifelli, segir, að síra
Jón hafi verið launsonur Bjama Hró-
bjartssonar, sem ráðsmaður var á Hól-
um í tíð Guðbrands biskups Þorláksson-
ar, og segir frá því, að Jón hafi fundizt
kombarn, útborið í Eyjafirði, og eng-
inn hafi vitað hver móðir hans var.
Svo hafi bamið verið flutt á föðurinn,
heim að Hólum, en hann hafi talið sér
það óviðkomandi, og ekki viljað gang-
ast við faðerninu. Þegar svo biskup-
inn, sem var skörungur, heyrði þetta,
skipaði hann að sýna sér bamið, og
þegar hann hafði rennt það augum, þótti
honum það gæfulegt. Herra biskupinn
kallaði svo Bjama ráðsmann fyrir sig
og sagði honum „í fullri alvöru“, að
hann skyldi gangast við barninu, því
að hann ætti það, og skyldi ekki þræta
fyrir. Bjarni fór að ráðum hans herra-
dóms og viðurkenndi að hann ætti
drenginn, og tók við honum. Svo ólst
hann upp á biskupssetrinu, hjá föður
sínum og í skjóli Guðbrands biskups,
þvi að aðra átti hann ekki að, — út-
borið barnið móðurlaust. — Brátt
höfðu miklar gáfur hans komið í Ijós,
svo að hann var settur ungur í skóla,
og útskrifaðist þaðan aðeins 17 ára gam-
all, en þá var hann jafnskjótt vígður
til prests að Helgastöðum, og mun það
hafa verið árið 1591. — Sagt er, að þeg-
ar síra Jón reið til vígslunnar, hafi hon-
um verið kennt barn, þó að ungur væri,
en af því að herra biskupinn þekkti
hinar „ypparlegu“ gáfur hans, veitti
hann honum vígslu, eigi að síður, og
dró fjöður yfir brot hans. —
B áðar framanskráðar sagnir lýsa
því, að sira Jón hafi verið gæddur ó-
venjulega skörpum gáfum, og skal nú
sagt nokkuð frá honum. — Lýsing er
til af þessum merka presti, og er hún á
þessa leið:*
„Hann var mesti atgervismaður upp
á lærdóm og skáld gott eftir þeirrar tíð-
ar máta, — gáfaður, guðforæddur og
andríkur kennimaður, svo að ræður
hans og bænagjörðir liafa mikið hrifið
á harðsvíraða og kranka menn.“ Ekki
er sagt hann hafi.verið mikill búmaður
eða gefið sig við veraldlegum sýslun-
* Sbr. Præ. Sighv. XVI. 1454
um. — Það er óhætt að fullyrða, að
síra Jón hefur verið eitt af beztu skáld-
um sinnar samtíðar, og hefur hann
kveðið marga sálma og kvæði, sem
sumt er prentað, en annað í handritum.
Eftir hann eru allar rímurnar í Stóru-
Vísnabókinni, svokölluðu, sem prentuð
var í Hólum 1612 og 1648. — Síra Jón
var vel að sér í málum, og þýddi hann
fyrir Guðbrand biskup Þorlóksson
marga sálma úr Hamborgar-sálmabók-
inni, enda mun biskup hafa hvatt hann
mjög til þess að yrkja. Skrá yfir það
helzta, sem síra Jón orti, er að finna í
riti dr. Jóns Þorkelssonar: Digtningen í
Island o.s.frv.
Eitt af því, sem síra Jóni var til lista
lagt, var það, að hann þótti mjög for-
spár maður, en þó er ekki til nema ein
sögn um það. Þegar hann flutti sig fyrst
að Presthólum frá Helgastöðum, tók
hann sjálfur Sigurð son sinn af baki, en
hann var þá aðeins 3-4 vetra drengur.
Veður var kalt, og flýtti Sigurður litli
sér í bæinn á undan öðru fólki prests.
Mjög lágt var fyrir innan þröskuldinn
og féll hann inn yfir. Var fallið hátt
og þó grét drengurinn ekki, en þá hljóp
faðir hans til, reisti hann upp, horfði
framan í hann og sagði: „Skyldir þú
þá verða hér prestur eftir mig, og þín-
ir niðjar um langa æfi?“ — En þetta
rættist, eins og sagt verður frá hér á
eftir. —
Það er svo að sjá, að síra Jón hafi
ekki haft miklar áhyggjur útaf tíman-
legri afkomu sinni, en sett öruggur
traust á guðlega forsjón. — Einu sinni
missti hann allt fé sitt í sjóinn, í einu
vetraráhlaupi, en þá kvað hann þessa
vísu:
Ei skyldu höldar hlæja að því,
mig hrelli rolludauðinn,
hingað kom eg svo heiminn í,
að hefði eg engan sauðinn.
Og nokkru síðar orti hann þetta:
Ásauði missti eg áttatíu á einum vetri,
gefin var mér í guðspjalls-letri,
gleði og auður þessum betri.
íCona síra Jóns var Ingibjörg dótt-
ir síra Illuga Guðmundssonar í Múla.
Þau eignuðust mikinn fjölda barna, þ.á.
m. tvenna þrfbura og þrenna tvibura,
en alls komust 9 börn á legg. Hún lá
ekki nema 5 sængurlegur að 12 börn-
um. — Sagt er, að þegar hún fæddi
síðari þriburana, kæmi hún mjög hart
niður, en þegar hún var búin að fæða
öll börnin, tók hún eftir því, að mað-
ur hennar var daprari en hann var
vanur. Þá sagði hún: „Nú er hægt að
fylla tuginn, síra Jón minn!“ En þá
hafði hann svarað: „Talaðu hyggilega
kona, en verði Guðs vilji.“ —
Tveir synir þeirra urðu prestar, en
það voru þeir síra Illugi Jónsson á
Kálfafellsstað og síra Sigurður, sem
fyrst var kapelán föður síns, og fekk
síðan brauðið 1625, en frá honum verð-
ur sagt hér á eftir. — Síra Jón lifði
nokkur ár uppgjafaprestur og dó gam-
all hjá síra Sigurði syni sínum eftir
1631.
II.
S íra Sigurður Jónsson mun
hafa fæðzt á Helgastöðum og fluttist 3
eða 4 ára gamall með foreldrum sínum
að Presthólum, og staðinn fekk hann
eftir föður sinn eins og fyrr getur .
Þegar síra Siguiður hafði haldið stað-
inn í 6 ár, visiteraði þar Þorlákur bisik-
up Skúlason, og hafði þá prestur byggt
upp flest hús staðarins. Þetta þótti vel
af sér vikið og bera vott um dugnað
síra Sigurðar, þar sem brauðið var ó-
venjulega rýrt á þeim árum. Staðurinn
átti enga jörð, ekkert eyðiland eða skóg,
og aðeins eina hjáleigu í heimalandinu.
Prestur varð því að una við þröngan
kost með heimilisfólki sínu. — En þeg-
ar síra Sigurður hafði setið staðinn f
rúm 27 ár, var líka hagur hans orð-
inn svo bágur, að hann sá sig knúðan
til þess að kvarta yfir erfiðum kjör-
um sínum. — í bréfi sínu til prófastsins,
síra Jóns Gissurssonar í Múla, dags. 20.
marz 1652, barmar síra Sigurður sér
mjög yfir bágum fjárhag sínum. Hann
segist hafa á sínum tíma aðeins tekið
á móti 8 kúgildum með Presthólastað, og
hafi tvö þeirra verið „aflóga beliur.“
og nægan bústofn hafi hann aldrei
eignazt sér og fólki sínu til framfærslu.
Og ekki segist síra Sigurður skilia
hvernig andleg yfirvöld landsins geti
ætlazt til þess, að það sé „bjarglegt'*
fyrir sig ásamt konu og börnum að
lifa af Evangelíinu (náðarboðskapn-
um) einu, á þessum fátæka kotstað, sem
enga jörð eigi, og ekki eitt kot undir.
Af þessum ástæðum sækir hann um
styrk, til þess að geta hangið í embættL
Bkki er nú vitað, hverja úrlausn kirkiu-
stjórnin eða biskupinn á Hólum veitti
presti til stuðnings ,en á Presthólum sat
hann til æfiloka.
Sr egar síra Stefán Þorleifsson, sem
sagt verður frá hér á eftir, var prestur
á Presthólum, seinni hluta 18. aldar,
var þar gömul kona enn lifandi í sókn-
inni, sem mundi vel eftir síra Sigurði.
Hún lýsti honum þannig:* „Hann var
fullkominn meðalmaður á hæð, og ákaf-
lega gildur, — var mikill búsýslu- og
umsýslumaður, og gefinn fyrir bygg-
ingar og aðrar þessháttar athafnir, —
hinn mesti fyrirhyggjumaður í búskap
sinum og atorkumaður.“ — Kvað svo
rammt að búskaparvafstri síra Sigurðar,
aö sjálfur biskupinn, herra Þorlákur
Skúlason, veitti honum átölur fyrir, og
fekk hann til þess að yrkja fyrir sig
sálma útaf Gerhards-hugvekjum, sem
biskup lét prenta. Herra Þorláki var
það mikið áhugamál að draga síra Sig-
urð frá veraldlegum störfum, til and-
legra hluta, því að honum var ljóst, að
síra Sigurður var eitt bezta skóld sinn-
ar samtíðar. Um hann er sagt, að hann
hafi verið snotur í orðfæri og vel gáfað-
Framhald á bls. 14
* Sbr. Præ. Sighv. XVI. 1462.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
17. tbl. 1963