Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1965, Blaðsíða 8

Aður hefur Lesbók birt tvo frá-
sagnarþætti eftir Benedikt Kristjánsson.
Sá fyrri fjallaði um námsdvöl hans í
Ólafsdal undir handarjaðri hins merka
búnaðarfræðara Torfa Bjarnasonar, sá
síðari um búskapinn á Grenjaðarstað
hjá föðurbróður hans og alnafna Bene-
dikt prófasti. Eftir dvöl sína á hinu
fræga prófastssetri sigldi Benedikt til
Noregs og var þar bæði á búnaðarskóla
og við bústjórn. Heim kominn gerðist
Benedikt kennari á Eiðum, sem þá var
búnaðarskóli, og skólastjóri var hann
þar 1906-07. f>vínæst gekk hann í þjón-
ustu ,Búnaðarsambands Austurlands, sem
þá hafði mikil framfaraumsvif undir
forustu sr. Magnúsar í Vallanesi. Ferð-
aðist Benedikt þá víða um sambands-
svæðið og leiðbeindi bændum bæði í
jarðrækt og búfjárrækt og hvatti þá til
framfara. Einkum lét hann sér annt um
landþurrkun og garðrækt og ritaði garð-
yrkjuleiðbeiningar í Ingólf. Komu þær
seinna út sérprentaðar. Hann bjó til
kálgarð á Eiðum og setti í hann kartöfl-
ur, sem hann kom með frá Noregi.
Árið 1912 kvæntist Benedikt Krist-
björgu Stefánsdóttur, bónda Brynjólfs-
sonar á Þverá í Axarfirði, og byrjuðu
þau þar búskap það sama ár.
f>að var eitt kvöld í vetur, skömmu
eftir níræðisafmæli Benedikts, að við
sátum og spjölluðum saman um bú-
skapinn á Þverá og sitt af hverju um
sveitalífið og félagsmálastörfin í Axar-
firði hér áður fyrr. Birtist hér sitt af
hverju úr þvi skrafi.
— Er Þverá góð jörð?
— Aðalkostur hennar á gamla vísu
er gott og kjarnmikið beitiland. Á nú-
tímamælikvarða mundu góð ræktunar-
skilyrði vera hennar aðalkostur. Svo
voru þar dálítil hlunnindi — silungs-
veiði — en hún er nú þorrin að mestu
þar eins og víðar.
— Hvernig voru byggingarnar?
— Það var torfbær eins og þá tíðk-
aðist. Úr honum var innangengt í hlöðu
og eldhús. Það kom sér vel í gaddi og
stórhríðum eins og ekki voru ótíðar á
Norðurlandi hér áður fyrr. Svo réðumst
við í að byggja árið 1917. Og það átti að
byggja varanlega — byggja fyrir fram-
tíðina. Þessvegna valdi ég steinsteypuna.
Ég hafði kynnzt henni austur á Héraði,
einkum þegar sr. Magnús byggði nýbýl-
ið í Vallanesi, sem hann kallaði Jaðar.
En það var ekki komin mikil reynsla
á steinhúsin í Norður-Þingeyjarsýslu. Þá
var þar hvergi steinhús nema í Leir-
höfn. Það var reist 1911.
— Var gott steypuefni á Þverá?
— Nei, síður en svo. Við grófum það
upp úr holti fyrir utan tún, en það var
ekki nógu hreint og ekki í réttum hlut-
föllum, vantaði í það sand. Þessvegna
varð steypan ekki nógu sterk. Þessvegna
varð húsið lægra heldur en ætlað var,
ekki nema ein hæð og kjallari. Öll inn-
réttingin var vitanlega úr timbri, bæði
einangrun, loft og milliveggir. Annað
þekktist þá ekki.
— En hvernig gekk þér að fá sement-
ið?
— Það fékk ég á Húsavík, hjá Aðal-
steini Kristjánssyni kaupmanni. Hann
lét flytja það, eins og annað til bygg-
ingarinnar, upp í Buðlungahöfn. Þaðan
flutti ég það svo á hestvögnum.
— Voru hestvagnar þá til í Axarfirði?
— Já, á nokkrum bæjum. Þegar Jök-
ulsárbrúin var reist á árunum 1904-05
voru notaðar tvær kerrur við verkið. Að
því loknu voru þær seldar bændum í
sveitinni. Svo kom ég með eina kerru
að austan þegar við fórum að búa á
Þverá.
— Var búnaðarfélag í hreppnum þeg-
ar þú fluttist í Axarfjörð?
— Ekki, sem þá var starfandi, en við
stofnuðum félag strax fyrsta veturinn
minn á Þverá. Skömmu fyrir jólin boð-
aði ég til fundar á Ærlæk. Það mættu
nú ekki nema eitthvað 6-8 menn, enda
var veðrið vont og áhuginn takmarkað-
ur. En við ákváðum að stofna félagið.
Svo komu flestir fljótlega með. Með mér
í stjórninni voru þeir Gunnar í Skógum
og Páll á Austara-Landi, enda réðu
þeir mestu í sveitinni á þessum tíma
þegar ég fluttist þangað.
— Hver voru helztu verkefnin?
— Ræktun — ræktun, túnasléttun og
nýrækt. Þá var þaksléttuaðferðin enn
í gildi. Félagið réð menn til ofanafristu
hjá bændum haust og vor, keypti plóg
og herfi til að jafna með flögin. Það
var langtum fljótvirkari og auðveldari
aðferð heldur en stinga þúfurnar niður
með pál og reku.
— Þetta var nú samt seinlegt?
— Ja, nokkuð svo. Röskir og harð-
snúnir menn ristu ofanaf allt að 100
ferföðmum á dag. Þá voru hafðir lið-
léttingar til að bera úr flaginu. Og góð-
ar voru þakslétturnar. Ef vel var borið
undir í þeim, brást ekki gras á þeim
svo árum skipti.
— En vantaði ekki áburðinn?
— í Axarfirði var nógur skógur til
eldiviðar, svo að þar þurfti ekki að
brenna sauðataðinu. Þessvegna hygg ég
Öxfirðingar hafi verið betur settir en
margir aðrir með ræktunarmöguleika.
Það kom sér líka vel. Þar varð að taka
allan heyskap á túnunum. Ekki voru
engjarnar. Nema á Sandbæjunum, þ.e.
fjórum bæjum milli Brunnár og Jök-
ulsár. Þar voru miklar engjar, sem
Lónið féll á. Þá brást aldrei gras á
þeim og heyið af þeim var eins og bezta
taða, sérstaklega til holda. Auk þakslétt
unnar mátti lika rækta með sjálf-
græðslu. í Axarfirði er mikið af lyng-
móum með djúpri og sterkri grasrót.
Einu sinni féklc ég mann til að slétta
fyrir mig eina dagsiáttu af slíku landi.
Hann stakk niður þúfurnar og jafnaði
þær án þess að rista ofan af. Grasrótin
hélzt heilleg og þetta var svo fljótt að
gróa, að næsta sumar var hægt að slá
einstöku toppa í flaginu. Það var líka
borið vel í það, mikið af skán, sem
mulin var í taðkvörn. Þá var nú gamla
lagið á öllu. Þetta þættu nú vinnufrek-
ar aðferðir. Þessi slétta heldur sér svo
vel, að nú eftir 40 ár er hún enn við
líði. — Sumarið 1926 var gert mikið
átak í túnræktinni í Axarfirði. Þá réð
Búnaðarfélagið tvo menn með 16 hesta
til að plægja og herfa fyrir félagsmenn
og notuðu sér það flestir, sumir í stór-
um stíl. Þetta voru þeir Kristján Bene-
diktsson á Hæli í Húnaþingi og Guð-
mundur ökumaður frá Akureyri. Það er
énn í minni er þeir riðu í garð á Þverá
með um 20 hesta skömmu eftir fardag-
ana. Þetta var gott vor. Klaki fór
snemma úr jörð, svo að fljótt var hægt
að hefja jarðvinnslu. Þetta voru mestu
dugnaðarmenn, mjög árvakrir og sam-
vizkusamir við verk sitt. Þeir höfðu
duglega hesta og vel tamda. Þeim
vannst mjög vel, enda héldu þeir plógi
og herfi hárbeittum og höfðu öll sín
tól og tæki í fullkomnu lagi. Það er
gaman að minnast þessara drengilegu
verkmanna. Ég lagði áherzlu á, að þeir
ynnu sem mest að því að brjóta landið,
því að þeir höfðu svo góð tæki og góða
hesta. Það var svo hægara fyrir bænd-
ur að sá í flögin og ganga frá þeim
með eigin hestum og verkfærum. Þetta
hratt ræktuninni mikið fram og hú
mörgum bændum í hreppnum stækkuðu
túnin að miklum mun. Á þessu var líka
mikil þörf, því að nú þurfti meira hey
handa fénaðinum með minnkandi útbeit
og vandaðri fóðrun. —
Hér er ekki sagt nema lítið brot af
langri félagsmálasögu Benedikts á Þver-
á. Hann var manna fúsastur til að leggja
á sig erfiði og ómak í þágu sveitar
sinnar og sýslu og lét margt til sín taka.
M.a. hafði hann forgöngu um að allir
bændur í Axarfirði tryggðu bæi sína
gegn eldsvoða, hann var manna fyrstur
í sinni sveit að nota tilbúinn áburð o.s.
frv.
Jarðrækt og heyöflun er undirstaða
búskaparins. En ekki lifir maðurinn af
brauði einu saman, stendur þar. Og það
var líka svo með Benedikt á Þverá, að
hann lét fleira til sín taka heldur en
jarðyrkjuna meðan hann fjallaði um fé-
lags- og hreppsmál Öxfirðinga.
— Byggðuð þið Öxfirðingar ekki einn
af fyrstu heimavistarbarnaskólum lands
ins?
— Já, ekki veit ég nú hver hann var
í röðinni yfir allt landið, en ekki vissi
ég af neinum öðrum norður þar, um
það leyti, sem við vorurn að byggja.
— Hver átti upptökin að þessari skóla
stofnun?
Benedikt hugsar sig um dálitla
stund og segir svo: — Sá, sem nefndi
þetta fyrstur við mig, hygg ég, að hafi
verið Sigurjáll heit. Jónsson í Klifshaga.
Hann var mikill framfara- og áhugamað
ur um menningarmál. Það var að hon-
um mikill mannskaði er hann dó á bezta
aldri.
Þegar ég fór svo að þreifa fyrir mér
með skólabygginguna, fékk ég hvar-
vetna góðar undirtektir. Ekki sízt voru
þau hjónin á Ærlæk, Jón og Halldóra,
og Oddný móðir hans, eindregnir stuðn-
ingsmenn málsins og þau létu land und-
ir skólann. — Þegar við vorum orðnir
sammála um framkvæmd málsins heima
í héraði, skrifaði ég Jóni Þórarinssyni
fræðslumálastjóra. Hann sýndi málinu
mikinn skilning og áhuga og lofaði op-
inberu framlagi, sem næmi helmingi
kostnaðar. Sumarið eftir kom hann norð
ur. Þá áttum við langt tal saman um
skólamálin. Þetta var á túnaslætti i
brakandi þurrki. Ég man, að hann sagð-
ist hafa hálfgert samvizkulbit af því að
vera að tefja mig á svo dýrmætum degi.
En honum fannst líka til um það, þegar
við gengum norður á bæjarhólinn, og
hann sá Kristbjörgu með börnin sex
vera að hamast í heyskapnum. Þá voru
þau nú ekki öll há í loftinu.
— Svo fóruð þið að byggja?
— Já, það gekk allt eins og í sögu.
Fólkið var svo samtaka, fórnfúst og
áhugasamt. Við áttum dálítið í hrepps-
sjóði. Þá munaði um hvert hundraðið
meira en hvert þúsundið nú. Svo voru
frjáls samskot og talsverðu safnað á
þann hátt. Auk þess lögðu menn fram
vinnu. En við þurftum að taka lán. Þá
var Benedikt Sveinsson þingmaður okk-
ar. Við vorum vel kunnugir. Hann kom
alltaf til okkar og var 2-3 daga um
kyrrt á Þverá, þegar hann var á ferð
fyrir norðan. Hann var einstakt val-
menni og mikill fyrirgreiðslumaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. tbl. 1965