Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.1965, Síða 12

Hafnarstræti fyrir aldamót. Eftir málver ki Jóns Hclgasonar biskups
ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 4
þjóðlífið tekið rétta stefnu til mennt-
unar og framfara.-----
Að lokum segir hann svo að Reykja-
vík sé höfuðborg:
„Það var forsjónin sem réði því, að
Reykjavík varð höfuðborg. Og nú um
miðbik 19. aldar setla ég hana í öllu
tilliti samsvara þjóðlífi voru. Hún er að
brjótast um og reisa sig á fætur, eins
og þjóðin öll er í einhverjum umbrot-
um til að hefja sig til dáða og dugnað-
ar.“
•
Reykjavík var langt frá því að
vera orðin höfuðborg um miðja fyrri
öld, hvort sem litið er á mannfjölda, at-
hafnalíf eða bæarbrag. Er þar ýmislegt
við að styðjast, þótt fátt sé nefnt.
Friðrik VI dó 3. des. 1839, en and-
látsfregn hans barst ekki hingað fyrr
en 25. apríl 1840, eða naer 5 mánuðum
seinna. Var þá haldin vegleg minning-
arhátíð í dómkirkjunni og önnur í
Bessastaðaskóla. En í júní þá um sum-
arið kom fréttin um endurreisn Alþing-
is. „Verður ekki á neinu séð, að þau
gleðitíðindi hafi vakið neina sérstaka
hrifningu hjá Reykvíkingum, en
Reykjavík var líka í þá daga hálf-
danskur bær,“ segir dr. Jón biskup
Helgason.
Árið 1848 gaf Stefán bæarfógeti
Gunnlaugsson út auglýsingu og lét festa
upp á almannafæri: „íslenzk tunga á
bezt við í íslenzkum kaupstað, hvað all-
ir athugi!“ Hann skildi, að það var höf-
uðskilyrði fyrir bæarmenningu, að
Reykvíkingar virtu móðurmál sitt. En
það var eins og danska kaupmanna-
valdið sporðreistist við þetta. Það sendi
kæru til stiftamtmanns. En Stefán svar-
aði kærunni m.a. svo: Hér í Reykjavík
er talaður hryllilegur hrærigrautur is-
lenzku og dönsku og kveður svo ramt
að þessu, að þegar bændur koma í
kaupstaðinn, þá skilja þeir tæplega sína
eigin landa, sem hér eru búsettir. Þetta
stafar af því að tómthúsmenn og ís-
lenzkar búðarlokur hafa haldið að það
væri einhver mannasiður að apa eftir
dönsku, og afbaka þannig á hinn furðu-
legasta hátt bæði tungumálin, svo að
til smánar og athlægis er. — Útaf þess-
an auglýsingu mun Stefán hafa verið
flæmdur frá embætti.
Reykjavík var þá ekki sá staður, að
hún gæti á nokkurn hátt kallazt ís-
lenzk höfuðborg.
O
á er að minnast á tímabilið 1850-
75. Enn miðar þá fram, þótt hægt fari.
Merkasti viðburðurinn þá er verzlunar-
frelsið, sem gekk í gildi 1. maí 1855. Þá
voru fastakaupmenn í Reykjavík alls
14, og aðeins 5 af þeim taldir útlendir,
en í rauninni áttu stórkaupmenn í
Kaupmannahöfn flestar verzlanirnar.
Þennan dag voru þó fánar dregnir að
stöng á öllum verzlunum, en annars
staðar ekki, því að engir áttu fána-
stengur aðrir en kaupmenp. Hvort gleð-
in hefir verið jafn mikil útaf þessum
atburði eins og fánarnir bentu til, skal
þó ósagt látið. Að minnsta kosti er
dálítið undarlegur hljómur í því svari,
sem Paijkull fékk hjá kaupmönnunum
(dönsku) 1865, er hann hafði orð á því
að verzlun mundi vera gróðafyrirtæki
hér. Þeir svöruðu á þá leið, að verzlun
hefði borgað sig vel áður, en nú væri
hún svipur hjá sjón. — Verzlunarfrelsið
hefir orðið einn af máttarstólpum
Reykjavíkur. Þegar það gekk í gildi var
efnahagur Reykvíkinga þannig, að þeir
áttu 44 kýr, 85 kindur og 212 hesta. Út-
vegur þeirra var 3 skip (8-12-róin), 21
fjögurra og sex manna för og 87 tveggja
manna för. Ellefu árum seinna (1866)
hófst þilskipaútgerð, en hún varð und-
irstaðan að efnalegri viðreisn bæarbúa.
Um það, er sérstaklega var innan
verkahrings bæarstjórnar, má nefna
þetta: 1855 var fyrsta sjómerki sett hjá
Akurey og til þess að standast kostnað
af því var leyft að leggja á hafnar-
gjöld, en árið eftir var svo stofnuð
hafnarnefnd. 1862 var komið á fót barna
skóla. 1866 var sett steinbrú á lækinn og
þótti ekki minna mannvirki þá en
stærstu brýr nú. — 1872 kom ný tilskip-
an um bæarstjórn í Reykjavik og mark-
aði tímamót í sögu hennar, því að nú
var bæarstjórn fengið meira frelsi og
meiri völd í sínum málum heldur en
áður hafði verið. Jafnframt þessu var
svo skipuð niðurjöfnunarnefnd.
Nú fer fyrst að bóla á íþróttum. 1857
hófst fimleikakennsla í Lærða skólan-
um, 1867 var stofnað skotfélag og 1873
var stofnað glímufélag, fyrirrennari
Glímufélagsins Ármanns, sem stofnað
var 1889.
Fram að þessum tíma hafði enginn
félagsskapur þróazt hér nema klúbb-
amir. Nú fer að verða breyting á. 1867
er Iðnaðarmannafélag stofnað, 1869
Lestiarfélag Reykjavíkur, 1871 Stúd-
entafélag og 1875 Thorvaldsensfélagið.
Til aukinnar menningar verður að
telja þetta: 1855 var prentfrelsi lögleitt.
1863 var Þjóðminjasafnið (Forngripa-
safnið) stofnað. 1866 var reist bókhlaða
menntaskóians (Kelsalls-gjöf). 1871
hófst alþýðufræðsla. 1872 kom fyrst póst
hús og árið eftir fyrstu íslenzku frí-
merkin. 1874 hefst kvennaskólinn.
Þá má geta þess að 1855 kom fyrsta
gufuskip til Reykjavíkur, en 1860 var
samið um fastar póstferðir með gufu-
skipum frá útlöndum. 1858 voru skipað-
ir málfærslumenn við yfirdóminn, 1868
var sparisjóður Reykjavíkur stofnaður
og.J872 styrktar- og sjúkrasjóður verzl-
unarmanna.
TT il eru lýsingar erlendra ferða-
manna á Reykajvík frá þessu tímabili
og vegna þess að „glöggt er gestsaugað"
má taka hér nokkuð úr þeim.
Charles S. Forbes, sem kom hingað
1859, segir að Reykjavík sé í skopi
nefnd nýtízku höfuðborg, en ekki virð-
ist hann hafa orðið var við það. Eftir
nokkra mæðu segist hann hafa náð í
gamlan og slorugan fiskibát til að kom-
ast til lands. í bátnum var einn maður
og hann var eins og báturinn. Karlinn
lenti við fremsta enda bryggju, þótt að-
fall væri, og þegar hann hafði komið
Forbes og dóti hans upp á bryggjuna,
reri hann hið snarasta á brott, án þess
að minnast á borgun. Forbes segir að
allir efnuðustu menn í bænum séu
danskir, en hér sé nokkrir íslenzkir
menntamenn, eða hafi fengið á sig
evrópskan menningarbrag. Honum þótti
skólinn ljót bygging og kirkjan illa hirt.
Hann segir að samkvæmislífið sé
danskt, alveg eins og í Kaupmannahöfn;
hann var á einum dansleik og yfirleitt
var þar ekki talað annað en danska.
Andrew Symington var hér um sama
leyti, en hann gerði sér far um að kynn-
ast íslenzkum mönnum og lætur vel af
þeim. Hann fékk að koma á fund í Al-
þingi. Segir hann að þingmenn hafi flest
ir verið hraustlegir og gáfulegir, þótt
bændur væri, klæddir í vaðmálsföt með
leðurskó á fótum. Sumir þeirra hafi ver-
ið flugmælskir og rökfastir. En honum
ieizt ekki á áhrif Frakka hér. Á höfn-
inni voru tvö frönsk herskip og í íbúð-
arhúsum sá hann mesta fjölda franskra
mynda. Hann grunaði að Frakkar væru
að seilast hér til yalda, og vel gæti svo
farið, ef Danir lentu í einhverri klípu,
að þeir launuðu Frökkum liðveizlu með
því að gefa þeim ísland, án þess að
spyrja íslendinga hvort þeim likaði bet-
ur eða verr. — Hann segir líka, að Mið-
bærinn í Reykjavík líkist meir dönsk-
um bæ en íslenzkum.
C. V. Paijkull prófessor var hér 1865.
Hann segir að bað sé mesti misskiln-
ingur meðal ókunnugra að Reykjavík sé
eitthvert óþrifabæli. Hún samsvari alveg
fyrirmynd sihni, Kaupmannahöfn. Hér
sé margir vel menntaðir gáfumenn. Hús-
in sé að vísu yfirleitt lág, ein hæð og
ris, máluð þeim megin er að götu snýr,
en annars tjörguð. Staðurinn sé ekki
stór, þar sé tvær götur meðfram sjón-
um og þrjár þvergötur, en til beggja
handa torfbæir. Þar eigi nú heima um
2000 manns, Danir og íslendingar. Flest-
ir kaupmenn sé danskir.
Og svo er að lokum umsögn Klemens
Jónssonar um Reykjavík við lok þessa
tímabils: Þá var sannui’ kotungsbragur
á bænum, eins og uppdráttur Sveins
Sveinssonar 1876 sýnir. Þá voru húsa-
kynni almennings mjög bágborin.
Á þessu má sjá, að Reykjavík hafði
ekki neinn svip höfuðborgar 1875, þrátt
fyrir allt sem gerzt hafði á liðnum ald-
arfjórðungi.
O
A •
rið 1874 var haldin þjóðhát:ð
til minningar um 1000 ára byggð fs-
lands, og jafnframt fengu íslendingar
þá stjórnarskrá. Þessi tímamót höfðu
mikil áhrif á hugi manna og mörgum
fannst sem heldur birti yfir þjóðlífinu.
Mundi svo pg hafa farið ef ekki hefði þá
farið saman mörg harðindaár í röð.
Helztu áhrif þessara tímamóta virðast
hafa crðið þau i Reykjavík að auka fé-
la-fdhyggju manna og skilning á því, að
samtök eru mikils virði. Hér var fátt
um félög áður, eins og fyr var á drepið,
en á þessum aldarfjórðungi þjóta þau
upp hvert af öðru og eru mörg starf-
andi enn í dag. Hér skulu talin nokkur
til þess að sýna þá breytingu, er varð
á þessum árum: 1876 Lúðra-
félag Rey'kjavíkur, 1884 Sundfélag, 1885
Hið íslenzka Garðyrkjufélag, og Góð-
templarareglan, 1889 Kennarafélag, Nátt
úrufræðafélag, og Bóksalafélag, 1891
Verzlunarmannafélag Reykjavíkur og
Jarðræktarfélag Reykjavíkur, 1893 Skip
stjórafélagið Aldan, 1894 Þilskipaábyrgð
arfélag, Útgerðarmannafélag, Sjómanna
félagið 3áran, 1895 Baðhúsfélag, Hvíta-
bandið, Hjálpræðisher, 1897 Oddfellow-
reglan og Hið íslenzka prentarafélag,
1898 Læknaféiag, 1899 Trésmiðafélag,
Reknetafélagið við Faxaflóa, Búnaðarfé-
lag íslands, Fótboltafélag Reykjavíkur
(nú KR) og K.F.U.M. og K.F.U.K.
Ýmsar merkar stofnanir litu og dags-
ins ijós á þessu tímaskeiði. 1876 var
Læknaskólinn stofnaður. 1881 var Al-
þingishúsið reist og sama ár var Stift-
bókasafninu breytt í Landstoókasafn; var
það þá flutt í Alþingishúsið og höfð þar
lesstofa og útlán bóka. 1882 var reistur
bamaskóli og vísir myndaður að Þjóð-
skjalasafni. 1884 var spítali reistur.
1885 var Söfnunarsjóðurinn stofnaður
og á sama éri Málverkasafn íslands.
1886 var Landsbankinn stofnaður. 1889
Náttúrugripasafnið stofnað. 1890 var
Stýrimannaskólinn stofnaður. 1891 kom
fyrsti Faxaflóabáturinn. 1897 var stofn-
aður Hússtjórnarskóli. 1899 var Fríkirkj
an reist. 1900 var Veðdeild Landsbank-
ans stofnuð.
A. f ýmsu, sem miðaði til framfara,
má nefna: 1876 var kalkbrennsla hafin,
og sama árið komu fyrstu götuljós í
Reykjavík (steinolíuljós). Sama ár var
hér stofnuð fyrsta ljósmyndastofan.
1882 fengu konur kosningarrétt til bæ-
arstjórnar. 1890 var lagður sími milli
Reykjavíkur og Hafnarfjarðar. 1896 hó£
Bjarni Sæmundsson fiskirannsóknir.
1900 kom Gróðrastöðin og sama ár hóf-
ust póstflutningar með hestvögnum.
Um aldamótin voru hér 5800 íbúar.
Reykjavík var ekki orðin höfuðborg
enn, hún hafði hvorki svip né fólks-
fjölda til þess. Og í sögu bæarins kemst
Klemens Jónsson svo að orði:
„Þótt Reykjavík væri höfuðstaður
landsins og langstærsti bær, var þó eng-
inn höfuðstaðarbragur né blær yfir hon-
um, og varð ekki fyr en komið var fram
á annan tug aldarinnar; fyrsti tugurinn
gekk til þess að undirbúa þau stórvirki,
sem gerðu hann að virkilegum höfuð-
stað.“
Þó segir hann síðar: „Árið 1904 var
að ýmsu leyti merkisár fyrir bæinru
Þann 1. febrúar varð æðsta stjórn lands-
ins innlend og settist að í Reykjavik. og
var bærinn þá jafnframt opinberlega
orðinn höfuðstaður landsins.“
E kki er alveg ljóst hvaða merk-
ingu höf. leggur í nafnið „höfuðstað“,
þó líklega fremur að þetta sé „helzti
bær landsins", heidur en að hann vilii
láta það þýða „höfuðborg“. Mun bæði
honum og ýmsum öðrum hafa þótt það
nafn of viðamikið, meðan íbúataian
hafði ekki náð 8000, og hér voru engin
þau mannvirki eða framkvæmdir, er
settu yfirburðasvip á staðinn, enda seg-
ir hann: fyrsti áratugur aldarinnar
,,gekk til þess að undirbúa þau stórvirki,
sem gerðu hann að virkilegum höfuð-
stað“. Reykjavík varð aðeins í vitund
allra „helzti bær landsins“, þegar hin
innlenda stjórn settist hér að. Þetta get-
ur verið alveg rétt, en þó dróst bað
ekki eins lengi og hann segir að Reykia-
vík fengi borgamafn. Það skeði þremur
árum eftir að stjórnin settist hér að.
Árið 1907 báru þingmenn Reykvik-
i'’"a fram á Alþingi, að tilhlutan bæar-
st'mnar, frumvarp til laga um málefni
Peykiavikur. Hafði Guðmundur Björns-
son landlæknir þar framsögu, og mun
hann að mestu leyti hafa stílað frum-
varpið, Það hófst með þessu:
„Málefnum kaupstaðarins skal stjórn-
að af bæarstjórn; í henni eru kosnir full
trúar auk borgarstjóra, sem er oddviti
hennar. Borgarstjóri skal kosinn til 6
ára í senn“. Frumvarp þetta var sam-
þykkt á þinginu og varð að lögum 22.
nóvember sama ár.
Með því að lögskipa að æðsti maður
Reykjavíkur skyldi heita borgarstjóri,
var einnig lögfest að Reykjavík væri
borg. Hún öðlaðist því höfuðborgar-
nafnið 22. nóvember 1907, og hefir ver-
ið höfuðborg íslands um 58 ára skeið.
)2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. tbl. 1965