Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1966, Blaðsíða 4

Stjómmálafundurinn við
Lagarffjútsbrú 28. júní 1908
Eftir Bjarna Halldórsson
eturinn 1963 lá ég í sjúkra-
húsi Akureyrar um tíma. Við hlið
mér í næsta rúmi lá roskinn mað-
ur sem um langt árabil hafði verið
bóndi í sinni fæðingarsveit, Skaga-
firði. Þetta var mikill skýrleiksmað
ur og margfróður um sögu íslenzku
þjóðarinnar á þessari öld. Hvorug-
ur okkar var svo mikið veikur, að
við gætum ekki notið þess að eiga
viðræður saman, og var það óspart
notað þann stutta tíma sem við vor-
um þarna samtímis. Við vorum
uppaldir sinn í hvorum landsfjórð-
ungi, en það breytti engu, þessi
skagfirzki bóndi var jafn fróður
um menn og málefni hvar sem var
á landinu. Eitt sinn barst í tal hið
mikla stjórnmálamoldviðri, sem
varð hér á landi sumarið 1908 út
af sambandslaga „uppkastinu.“ Þá
sagði ég honum, að ég hefði verið
staddur á einum fjölmennum stjórn
málafundi við Lagarfljótsbrú þetta
sumar, þar sem margir þekktir
menn leiddu saman hesta sína- Eitt
hvað mun ég hafa drepið á það sem
gerðist. En á eftir sagði hann: „Mik-
ið átt þú gott að hafa upplifað að
vera á svona fundi, ég öfunda þig
af því-“ Síðar hefi ég oft hugsað
út í þetta og reynt að rifja það upp
sem ég man frá þessum fundi, sem
því miður er lítið, því ég var ekk-
ert pólitískur þá. En af því Kristj-
án Albertsson rithöfundur minnist
ekkert á þennan fund í ævisögu
Hannesar Hafsteins, þá datt mér í
hug að hripa niður nokkra punkta
frá þessum fimdi:
Til fundarins var boðað í blaðinu
,,Austra“, sem gefið var út á Seyðisfirði.
Fundarboðið er dagsett 4. júní, og undir
það skrifa 8 menn, allir af Héraði nema
séra Björn Þorláksson á Dvergasteini.
Auk hans eru þar séra Þórarinn á Val-
þjófsstað, Björn Hallsson, Rangá, Run-
óifur Bjarnason, Hafrafelli o. fl. Fund-
urinn var boðaður 28. júní við Lagar-
fljótsbrú að vestanverðu (enda var hann
eingöngu boðaður af mönnum úr Norð-
ur-Múlasýslu).
Fundarstaður hafði verið valinn
skammt frá vestari brúarsporðinum á
holti, sem var með þurrum grasmóum í
miðjunni, og voru þúfnakollarnir gott
sæti fyrir áheyrendur. Austast á holtinu
var melhryggur, og í hallanum vestan
í honum var sléttur steinn nógu stór
um sig til að vera ræðustóll, og höfðu
tveir stórir torfuhnausar verið settir
brekkumegin við hann, svo auðveldara
væri fyrir ræðumenn að komast upp á
steininn. Eitt bO'rð og tveir stólar höfðu
verið fluttir á staðinn og frá þeim gengið
til hliðar við steininn. Voru stólarnir
ætlaðir fundarstjóra og ritara. Veður var
hið fegursta allan daginn, enda kom það
sér betur, því ekkert hús eða tjald var
Jón Ólafsson
neinsstaðar nærri til að skýla sér, ef
út af bar með veður meðan á fundinum
stóð. Norðan við móinn, þar sem mann-
fjöldinn sat, var svolítill klettur sem
hallaði norður af, svo auðvelt var þar
að ganga upp á hann. Ég hafði aldrei
á stjórnmálafund komið og hefði eflaust
ekki heldur verið þarna þennan dag, ef
svo hefði ekki á staðið að ég var búinn
að ráða mig í kaupavinnu til Jóns á
Hvanná, og hann var búinn að gera
mér orð um að mæta sér þennan dag við
Lagarfljótsbrú, því þá yrði hann þar
staddur. — Það var ekki fyrr en um nón
sem fólk fór að tínast að. En þá komu
stórir hópar í einu úr ýmsum áttum.
Einna stærstur mun hópurinn hafa ver-
ið, sem kom frá Seyðisfirði. (Seyð-
firðingar voru nýlega búnir að halda
fund hjá sér og skiptust menn þar líka
í tvo flokka).
Nokkur dráttur varð á því að fundur-
inn hæfist, og voru menn á meðan að
nota stundina til að staupa sig, því
margir höfðu ferðapela í vasanum.
Steindór Hinriksson á Dalhúsum var
þarna mættur og að vanda nokkuð við
skál. Hann skemmti fundarmönnum með
því að birtast uppi á klcttinum og láta
þaðan fjúka brandara, ýmist í bundnu
eða óbundnu máli. Þrjár vísur fór hanp
með sem ég lærði seinna, þær eru svona:
Okkur þingið eykur vanda,
uiiidur og skelfing,* það er satt.
Menn eru þar í einum anda
á alþýðuna að leggja skatt.
Ef eg gæti allt sem vildi,
um það hvellum róimi syng,
emibættlingur enginn skyldi
íslendinga setja þing.
Ekki færir eru þjóna
embættinu og þingi senn.
Af oss rekum alla Jóna,
alla presta og sýslumenn.
S ól var gengin mikið til vesturs
þegar Runólfur Bjarnason á Hafrafelli
steig í ræðustólinn og setti fundinn.
Hann tilnefndi sem fundarstjóra séra
Björn Þorláksson á Dvergasteini, og ef
enginn hreyfði mótmælum við því þá
teldi hann það samþykkt. Séra Björn bað
Jón bónda á Hvanná að vera ritara
fundarins. Var svo gengið til dagskrár
og tekið fyrir eina málið sem á dagskrá
var: „Uppkast að millilandafrumvarpi
milli Islands og Danmerkur“. Fundar-
stjóri bauð Jóhannesi Jóhannessyni sýslu
manni orðið til að innleiða umræður,
enda var hann sá eini sem þarna var
mættur af sendinefnd íslands. Ræða
hans var hógvær en skýr, og túlkaði
hann sjálfsagt vel gerðir millilanda-
nefndarinnar frá þeirra sjónarmiði séð.
Jóhannes var í sínum sýslumannsskrúða
og sómdi hann sér mjög vel þar sem
hann stóð í ræðustólnum og flutti mál
Þorsteinn Erlingsson
sitt af mikilli hógværð og stillingu.
Ég hygg að það hafi verið á meðan
Jöhannes var að tala, sem þeir komu
tii fundarins Jón Ólafsson, Jón Jónsson
frá Múla og Þorsteinn Erlingsson.
Ég heyrði sagt að þeir hefðu verið með
fundahöld í Austur-Skaftafellssýslu og
* Talsmáti Steindórs.
kæmu beint þaðan, og hefðu hraðað
ferð sinni til að geta tekið þátt í fund-
inum við Lagarfljótsbrú. Það var áður
búið að fréttast að þeir væru væntan-
legir á þennan fund, og voru margir
farnir að hlakka til að heyra menn leiða
hesta sína saman á þessum fundi, enda
urðu þeir ekki fyrir vonbrigðum. Nú
rak hver ræðan aðra, og er mér ómögu-
legt að muna í hvaða röð menn töluðu.
Ræðurnar setti ég ekki á mig, utan þess
að ég reyndi að fylgjast með ræðu
Þorsteins Erlingssonar, af því mér þótti
vænt um kvæðin hans og hafði lært
mikið af þeim. Þorsteinn mælti á móti
frumvarpinu og voru helztu rök hans
þessi: ísland öðlast engin ný réttindi,
fær aðeins viðurkenningu yfir fullveldi
í sumum málum, gegn því að afsala sér
réttindum yfir öðrum, eins og t. d. utan-
ríkis- og hermálum, sem Danir eiga að
halda í sínum höndum um aldur og ævi.
— Þýðingin á danska textanum er víða
villandi, t. d. Statsforbindelse sé þýtt
sem ríkjasamband, en það þýði ríkis-
heild. Og orðin „det samlede danske
Rige“ þýði ríkissamband, en ekki veldi
Danakonungs, svo Island sé eftir sem
áður hluti af danska ríkinu!
Jón Ólafsson var annar ræðumanna,
sem ég reyndi að hlusta vel á og festa
í minni hvað segði: Hann taldi að með
„uppkastinu“ væri frelsi og sjálfstæði
íslendinga vel tryggt, og hver sem nú
brygðist íslenzku þjóðinni væri fordæm-
ingar verður. „Þetta samningsfrumvarp
býður íslendingum jafnrétti og sjálf-
ræði. Það er rangt að telja það sjálf-
stæðisskerðingu fyrir Island þótt Dan-
mörk sé með sérstökum samningi falið
að annast sameiginleg mál beggja ríkj-
anna svo sem utanríkismál og hermál".
Jón varð fyrir nokkrum truflunum á
meðan hann var að tala, var það Stein-
dór á Dalhúsum sem öðru hvoru birtist
á klettinum og var að grípa fram ífyrir
ræðumönnum. Sérstaklega var honum
uppsigað við Jón Ólafsson.
J ón Ólafsson talaði tvisvar á fund-
inum, og í síðara skiptið sem hann talaði
sáust nokkrii ungir menn safnast saman
uppi á melnum bak við ræðustólinn og
allt í einu byrjuðu þeir að syngja „ís-
lendingabrag" eftir Jón Ólafsson; það
var á meðan hann var í miðri ræðu, og
beið hann rólegur meðan þeir sungu:
svo hélt hann áfram ræðunni eins og
ekkert hefði í skorizt. Ég spurði ein-
hvern sem nálægt mér var, hver mundi
hafa staðið fyrir söngnum, og hann
sagðist halda að það hefði verið Gutt-
ormur Pálsson frá Hallormsstað. Á með-
an flest var á fundinum, munu hafa
verið þar tvö til þrjú hundruð manns.
En þegar leið á kvöldið fóru menn að
tínast burt. En alltaf voru einhverjir á
mælendaskrá, og því dróst það fram und
ir miðnætti að fundinum væri slitið. Að
síðustu var borin þar upp tillaga á móti
því að frumvarpið yrði samþykkt nema
með miklum breytingum, og var hún
samþykkt með um 90 atkv.; mótatkvæði
komu ekki fram og engin önnur tillaga
var borin þar upp.
Blaðið Austri á Seyðisfirði birtir fund-
argerð frá þessum fundi og tilnefnir þá
sem hafi talað með „uppkastinu" og þá
sem töluðu á móti því; fara nöfn þeirra
hér á eftir (tekin upp úr blaðinu):
Með „uppkastinu“ töluðu:
Jóhannes Jóhannesson, sýslumaður,
Seyðisfirði; Guttormur Vigfússon, Geita-
gerði; séra Þórarinn Þórarinsson, Val-
þjófsstað; séra Einar Jónsson, Kirkjubæ;
Brynjólfur Bergsson, Ási.
Móti „uppkastinu" töluðu:
Séra Björn Þorláksson, Dvergasteini;
Sveinn ólafsson, Firði; Jón Jónsson,
Hvanná; Halldór Jónasson, skólastjóri,
Seyðisfirði; Runólfur Bjarnason, Hamra-
felli; Gunnar Jónsson, Seyðisfirði (frá
Fossvöllum); Bergur Helgason, skóla-
stjóri, Eiðum; Jón Stefánsson, pöntunar-
Framhald á bls, 9.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. janúar 1966