Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1966, Blaðsíða 6

Charles Baudelaire.
BÖKMENNTIR
Framlhald af bls. 5.
Fyrir um það bil einu ári ætlaði ég
að gera gangskör að því að kynna mér
skrif sálfræðinga um þetta efni. Tók
ég þá saman skrá yfir þau sálfræði-
verk, sem ég taldi nauðsynlegt að kynn-
RABB
Framhald af bls. 5.
að landið var oj „fjarlœgt“ og
„heimsfriðurinn í hættu“. Sami
söngurinn heyrðist og eftir styrj-
öldina, þegar Bretar hjálpuðu
Grikkjum og Malöjum að sigrast á
kommúnistum.
Þá eru það Þjóðverjar. Þeir eru
sagðir hernaðarsinnaðir, valda-
sjúkir, frekir og grimmir, alltaf
reiðubúnir til nýrra krossferða.
Þeir hafi „hleypt af stað“ tveim-
ur heimsstyrjöldum og nazisminn
hafi ekki verið tilviljun, heldur
byggist hann á þjóðareinkennum
og eðli Þjóðverja. Slikir fordóm-
ar, sem menn fella yfir tugmillj-
óna þjóð án þess að depla augu,
hljóta að vera reistir á sams kon-
ar trú og lá að baki helztu kenn-
ingum nazismans: þ.e., að með
hverri þjóð eða kynstofni búi sér-
stakir, arfgengir eiginleikar, sem
ekki sé hægt að uppræta, nema þá
líklega með útrýmingu alls kyn-
stofnsins. Mönnum finnst allt í
lagi að ákvarða með nokkrum lýs-
ingarorðum eðlisbundna eiginleika
Þjóðverja, þótt þeir sjái hins veg-
ar, hve fáránlegt er að kalla alla
svertingja (svo að dœmi sé nefnt),
lata, vœrukæra og heimska. Allt
of margir hér á landi og annars
staðar þykjast ekki sjá eða gleyma
uppbyggingu fyrirmyndar lýðrœð-
isríkis í Vestur-Þýzklandi seinustu
árin, sem hlýtur að hafa verið mik-
ið átak eftir tólf ára svartnætti, en
einblína hins vegar á sögulegt hat-
ur og kynþáttakenningar ná-
grannaþjóða Þjóðverja. Hin gáfaða,
norska skáldkona, Sigrid Undset,
féll í þá freistni árið 1945 að dæma
alla þýzku þjóðina hart og stað-
hæfa, að „svona hefðu Þjóðverjar
alltaf verið og mundu verða“.
Þýzki heimspekingurinn Karl
Jaspers benti lienni á, að slíkar
staðhœfingar œttu ekki heima í
munni þeirra, sem gagnrýndu naz-
ismann. Boðskapur nazismans ein-
kenndist af alhœfingum um aðrar
þjóðir, og árið 1945 var kannske
skiljanlegt, að settar vœru fram
alhæfingar um Þjóðverja, en tutt-
ugu árum síðar virðist slíkt engum
tilgangi þjóna nema þeim að við-
halda illindum þjóða á meðal.
Við áfellumst aðrar þjóðir harð-
lega fyrir hvern snefil af kyn-
þáttafordómum, en vœrum við
sjálfir miklu betri, ef við hefðum
lifað í nábýli við aðrar þjóðir?
Hérlendis heyrast oft hrokafullar
yfirlýsingar um ágœti okkar eig-
in kynstofns. Við erum af „kon-
ungakyni“, nœstum því „goðkynj-
aðir“, og svo gáfaðir og mennt-
aðir og friðelskandi að eig-
in dómi, að sjálfsréttlœtingin
mundi sennilega gera okkur óbœri-
lega í sambýli við helga menn.
Magnús Þórðarson.
ast. Þau reyndust liðlega eitt hundrað,
mörg hver stór og þykk. Flest voru
fná fimmta og sjötta tug þessarar aldar.
Gæti ég trúað, að sálfræðibækur um
bókmenntir reyndust ekki færri en 2-
300 bindi, ef fulltalið væri. Eru þá eft-
ir allar ritgerðir í blöðum og tímarit-
um, en tala þeirra er legíó.
Þess má geta, að fæstar þessara bóka
og ritgerða eru til hérlendis. Bækur
um þetta efni í bókasöfnum hér munu
varla fylla tuginn, og af sálfræðilegum
tímaritum er þar nauðafátt. Aðstaðan
er þv'í óihæg til fræðilegrar könnunar
á þessu sviði hér á landi.
Af nefndum ástæðum hlýtur því þetta
framlag að verða í heldur fátækara
lagi, þar sem ekki hefur verið annað
upp á að hlaupa til undirbúnings en
fábreyttan og nokkuð handahófskennd-
an bókakost, oft úrdrætti og umsagnir
um annarra manna verk, stopult minni,
og loks þegar allt annað þraut hið gam-
alkunna brjóstvit, sem íslendingar eru
vanir að fleyta sér á, þegar þeim ligg-
ur við strandi.
egar fjallað er um sálfræðileg-
ar bókmenntaskýringar, verður senni-
lega fyrsta verkefnið að glöggva sig
örlítið á eðli og helztu einkennum sál-
arfræðinnar sem fræðigreinar. Enda
þótt sálarfræðin sé með allmiklum
rétti talin ein fræðigrein, er því ekki
að leyna, að þar hafa verið, og eru
enn, uppi nokkrar stefnur eða kenn-
ingakerfi, þar sem reynt er að skýra
mannlega reynslu og athafnir í heild
með hliðsjón af tilteknum, rökstuddum
sjónarmiðum. Má þar til nefna hina
gamalgrónu intróspectív-sálarfræði,
gestalt-sálarfræði, behaviorisma, sál-
könnun Freuds, sálarfræði Jungs, og
að lokum existential-sálarfræðina, sem
er yngsti sprotinn á þessum stóra meiði.
Sé rætt um notkun sálfræðikenn-
inga í einlhverju ákveðnu skyni, t.a.m.
því sem hér um ræðir, er nauðsynlegt
að tiltaka, hvaða kenningakerfi er beitt
eða hvort viðhöfð er sambræðsla
margra skóla (eclectismi), eins og sumir
höfundar tíðka.
Framlag sálfræðiskóla til skýringar
á bókmenntum hefur verið mjög svo
mismunandi bæði að vöxtum og gæð-
Halldór Laxness
um. Intróspectív-sálarfræði og gestalt-
sálarfræði munu hafa lagt þó nokkuð
af mörkrm, behaviorisminn aftur á
móti lítið. Miklu mest hafa verið af-
skipti sálkönnunarinnar af bókmennt-
um. Kemur það greinilega í Ijós, að um
svipað leyti og stefnunni vex fiskur
um hrygg, tekur að hlaupa mikil gróska
í skrif sálfræðinga um bókmenntir, og
frá því um 1920-30 hefur verið svo til
stöðugt flóð bóka og ritgerða um bók-
menntaleg efni í anda sálkönnunarinn-
ar. Svo mikið kvað meira að segja að
sálkönnuninni á bókmenntasviðinu um
eitt skeið, að margir rithöfundar urðu
fyrir sterkum áhrifum af henni og tóku
að skrifa með hliðsjón af kenningum
Freuds.
Vegna þessarar greinflegu sérstöðu
sálkönnunarinnar á bókmenntasviðinu,
svo og af því, að ég er þeirri stefnu
einna kunnugastur, verður eingöngu
fjallað um framlag sálkönnunar til
bókmennta í því, sem hér fer á eftir.
S vo sem vel er kunnugt, eru
kenningar Freuds sprottnar af athugun-
um hans og lækningum á geðsjúku og
taugaveikluðu fólki. Freud komst að
raun um, að mörg skapgerðar- og sjúk-
dómseinkenni þessa fólks áttu sér ræt-
ur í reynslu sjúklingsins. Hugarstríð,
sár innri barátta og andstreymi, sem
viðkomandi réð ekki við, sökk í dul-
vituð djúp sálarlífsins, en gerði síðan
vart við sig á lítt þekkjanlegan hátt í
s.fúklegum myndum. Hlutverk sálfræð-
ingsins varð það að kynnast sálarlífi
sjúklingsins eins náið og kostur var á.
Hann gerði sér far um að rekja tengsl
nútíðar við fortíð og reyndi að lyfta
hulunni af dulvituðum hræringum
mannssálarinnar. Við þessar athuganir
varð mönnum ljóst, að væri sjúklingur-
inn látinn segja hugrenningar sínar
frjálst og óþvingað, ef hugarflug hans,
draumar dags og nætur, fengu að koma
fram, voru þau þrungin af efni, sem
var sprottið af þeim erfiðleikum, er
leitt höfðu til.sjúkleikans, Þannig urðu
þessar hugsanir og draumar eins kon-
ar leiðarhnoða, sem vísaði veginn til
hinna upprunalegu orsaka.
Þessi kerfisbundna sálkönnun reynd-
ist oft gædd áhrifamiklum lækninga-
mætti. Hinn aukni skilningur sjúklings-
ins á samhenginu í lífi hans og raun-
verulegri merkingu hálfgleymdra at-
burða juku á sálarþrek hans og gerðu
honum kleift að glíma betur við sjúk-
leika sinn en áður eða jafnvel eyða
honum með öllu.
Freud var maður mjög vel lesinn í
fagurfræðilegum bókmenntum og þvi
fór það ekki fram hjá honum, að oft
og tíðum fólst dulin merking í textum
höfundanna, á sama hátt og sjá mátti
í hugrenningum sjúkra. Bernskureynsla
höfunda gat skotið upp kollinum, þeg-
ar minnst vonum varði og í margs
konar myndum. Hún litaði einatt efnis-
val og átti þátt í sköpun persóna. Freud
var ljóst, að oftlega voru höfundar að
glíma við persónuleg vandamál sín,
reyna að kveða niður vofur fortíðar-
innar, enda þótt öðru vísi gæti litið út
á yfirborðinu. í ritgerðum um Goethe,
Dostójevski, Leonardo da Vinci, Midh-
elangelo o.fl. sýndi hann fram á, hversu
mikið mátti lesa úr hugsmíðum manna,
ef beitt var aðferð hans.
Engu að síður var Freud þeirrar
skoðunar, að sálkönnunin væri þess
ekki umkomin að útskýra hvað list
væri, né heldur gæti hún ráðið gátuna
um sköpunarhæfileika mannsins. Hann
taldi, að sálkönnunin gæti ekíki veitt fag-
urfræðinni neinn stuðning, enda þótt
hún gæti leitt eitt og annað fróðlegt í
Ijós um höfundinn og verk hans. Þetta
er rétt að taka skýrt og greinilega
fram, svo oft sem afstaða Freuds í
þessum efnum hefur verið misskilin og
rangtúlkuð.
L engi vel fylgdu lærisveinar
Freuds þessari sannfæringu hans og
litu svo á, að raunverulegur skilningur
á list og sköpunarhæfileika mannsins
væri viðfangsefni, sem sálkönnuninni
þýddi ekki að glíma við. Þeir létu sér
því yfirleitt nægja að skoða bókmennta
verk á sama hátt og hugrenningar
s.jikra, lesa úr þeim baráttu höfundar-
ins við persónuleg vandamál sín og
reyna að leita staðfestingar á þeim til-
gátum, sem þannig fengust með vit-
neskju um fortíð höfundanna eftir öðr-
um leiðum. Því er ekki unnt að neita,
að margt fróðlegt kom þar upp úr kaf-
inu. Oft og tíðum var hægt að sýna
fram á, að bókmenntaferill höfundar
fylgdi markaðri rás, sem skiljanleg
Framhald á bls. 12.
6 LESBÓK. MORGUNBLAÐSINS
30. janúar 1966