Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1966, Blaðsíða 6

1 6 vikur að skrifa ihálfa blaðsíðu, kafl-
ann Vetrarmorgun í bókinni Sjálístætt
fólk suður á Spáni. Má gera sér í hug-
arlund hvílík þrekraun það hafi verið.
Hann hefur líka sagt, að hann vildi eklki
ólska neinum þess að vera rithöfundur.
Það vissi enginn, nema sá sem reyndi,
hvað það væri að vera knúinn af ómó't-
stæðilegu afli, til þess að skrifa bók,
sem hann vildi feginn gefa aleigu sína
tii að þunfa ekki að skrifa. Gunnar
Gunnarsson hefur, við (hina nýju út-
gáfu verka sinna, ritað framan við
hverja sögu fonmála, þar sem hann ger-
ir igrein fyrir ti'ldrögum og tilgangi
hrverrar bókar, vinnubrögðum sínum,
Sálarástandi o.fil. Verður ekki annað
sagt en að það sé mikilis virði og veiti
lesandanum aukinn gkilning. Hann segir
fná, hvernig hann var heilan vetur, við
mestu harmkvæli og sálarangist, að
koma saman einni skáldsögu. En þegar
handritið var loksins orðið búið til
prentunar og hann var að lesa það yfir
í síðasta sinn, þá varð honum ennþó einu
sinni ijósit, að það var óhæft til birt-
ingar eins og það var. Síðan gekk hann
með það á bálið. Skrifaði svo söguna
aÆtur á nýjan leik. Hann segir einnig
frá iþví, ag 17 ár hafi liðið frá því að
honum fyrst datt í hug að skrifa söguna
Svartfugl og þar til að hann hófst
handa. Allan þann tim_a var efnið að
þróast í huga hans. Á meðan samdi
hann margar skáldsögur, en gekk þá
alitaf með Sjöundá í baksýn.
Einu sögurnar af síðari tíma bók-
menntum íslendinga, sem teknar hafa
verið og skýrðar til rótar af 'bókmennta-
fræðingi eru skáldsögur Jóns Thorodd-
sens. Það gerði Steingnímur J. Þor-
steinsson prófessor. Er það doktorsrit-
gerð hans. Þetta er hið merkasta rit
og mætti mikið af því læra. Sennilega
lesa það alltotf fáir. Tveir voru þeir
skláldsagnahöfundar, sem mest kvað að
á fyrstu tveimur áratugum þessarar
aldar, hér er ekki rúm til þess að geta
fleiri, en það voru Einar H. Kvaran
og Jón Traiusti.
Um Einar Kvaran hafa verið skrifað-
ar nokkrar ritgerðir, sem birzt hafa í
ýmsum támaritum, en helzt ber þó að
nefna ritgerð eftir bókmenntafræðinginn
Stefán Einarsson í ritgerðasafni hans
Skáldaþing, þar sem hann ræðir um
verk hans á víð og dreif. Geta má þess,
að Vonin, sú saga Einars sem bezt hef-
ur verið talin allra sagna hans, varð
þannig til, að sjálfs hans sögn, að hann
dreymdi aðaletfni hennar vestur í Ame-
ríku. Um Jón Trausta hefur sami mað-
ur Skrifað eina stutta ritgerð sem er að
finna í áðurnefndri bók. Einnig hefur
Benjamiín Sigvaldason, fræðimaður,
haldið útvarpserindi um Höllu og það
sem hann vissi um tildrög þess verks.
Síðar var erindið prentað í ritinu
„Sannar sögur“. Fleiri hafa elkki orðið
til þess að rita um höfundinn á þeim
vettvangi, þótt undarlegt kunni að virð-
ast, jafn sérstætt og merkilegt skáld.
Og verk hans eru enn að mesu óplægð-
ur akur. Þó hafa komið fram raddir um
það í blöðum, að sögur hans væru girni-
legt rannsóknarefni. En skyldi þá nokk-
uð liggja eftir höfundinn sjáifan, sem
gæti orðið till þess að vísa þeim veg-
inn, sem þar vildi leggja land undir
fót? Svo er þó íyrir að þakka. Til er
bók etftir Guðmund Finnbogason, sem
nefnist Hugur og heimur. Eru það fyrir-
lestrar, sem hann einu sinni hélt en
voru síSan prentaðir og getfnir út. Sú
bók mun nú vera lítið lesin og víða
liggja óhreyfð, þar sem hún er til, enda
margt auðvitað orðið úrelt sem í henni
stendur. En hinar rykföllnu sræður
hafa þó oft búið yfir gleyandum fjár-
sjóðum. í bókinni er kafli sem höf. nefn-
ir Persónur í skáldskap. Þar segir hann
frá iþví að hann hafi farið þess á leit
við Jón Trausta að hann gerði honum
grein fyrir sköpun persónanna í sögum
hans. Og siðan birtir hann bréf frá
Jóni Trausta varðandi þetta málefni,
sem hér verður tekið orðrétt upp.
Dagsett 10/10, 1909.
„Þá er það hvernig sagan skapast.
Ég veit ekki hvernig ég á að fara að
segja það, án þess að verða of lang-
orður. Ég skal reyna að lýsa því,
hvernig grundvöllurinn • undir henni,
landið skapast, því að ef til vrlil hef-
irðu tektð eftir því, að ég læt mér ekki
draga um það að búa til landið líka.
„Þar Skal verða nýr himinn og ný
jörð“. Þar þartf ég á fjöllum, hálsum.
viíkum og vogum að halda, heilu landa-
bréfi, miklu beíra en herforingjaráðs-
ins. Þetta svífur lengi fyrir huganum
eins og í bláleitri móðu. Þar koma fram
eilífar „oombinationir“, sumt hefi ég
séð og sumt eikki, fjöll og dalir, fossar
og ár bætast við, eru teknir með eða
strikaðir út eins og óþarfir umsækjend-
ur. AUt verður að samræmast. Loks síg-
ur landið saman í heila steypu og stend-
ur fast. Lönd þau, sem lýst er í sögum
mínum, eru hvergi til. Þesis vegna haifa
kamið raddir frá öllum hornum lands-
ins, Keflaivík, Búðum, Ólafsvík, Djúpa-
vogi, Húsavík og víðar, að „Leysing“
haifi gerst hjá sér. Allir þóttust þekikja
landslagið.
Nokkuð ólíkt þessu er með sj'áltfa sög-
una. Svona skal hún byrja, svona skal
hún enda, — þetta getur hver maðiur
sagt. En í sögu er löng leið og torveia
frá byrjun til enda. Það er enginn vandi
að flétta saman atburðum; það er eins
og að tefla skák við sjálfan sig. Það eru
mennirnir, sem örðugast er að eiga við,
ef þeir eiga að verða nokikuð annað en
taflmenn. Þegar ég legg út í að skrifa
sögu, er likast því að ég leggi gangandi á
Mosfelldheiði og hugsi sem svo, að óvíst
sé bvort ég komist nokkurn tíma af
henni. Söigunni er fyrir fraim skipt í
kapítula eins og heiðinni í áfanga. Hver
kapiítuli hefir álkiveðið innihald, og hve-
nær sem er, er mér Ijóst hve langt ég
er kominn; „ég þekki mig“. Það er seig-
drepandi að labba alla heiðina á efcki
langstígara verkfæri en pennaoddi. En
það vinnst þó. Aðalpersónurnar eru
meira eða minna skírar þegar ég byrja.
Hver kapítuli sögunnar er ný leið að
þungamiðju þeirra. Hinar persónurnar
verða eiginlega ekki til fyrr en um leið
og þær verða fyrir mér. Ég sé hverja
einustu persónu fyrir mér, þegar ég er
að skrifa um hana, og heyri til hennar.
Það eru ekki mín svipbrigði, sem ég lýsi,
heldur sviþbrigðin á því andliti, sem ég
horfi þá á, og þau verða að vera í sam-
ræmi við það andlit. Ef til vi'll er þetta
að nokkru leyti aríur frá leilkhúsunum,
ef til vill frá lífinu að nokkru leyti. En
ég er mér þess ekki meðvitandi að hafa
tekið eitt einasta andlit eftir fyrirmynd,
sem ég hefi þekkt. Ef svo er, þá er það
ósjálfrátt. En persónur þær, sem ég
Skrifa um, verða mér eins kunnugar og
eins handgengnar eins og þeir imenn,
sem ég hefi mest af að segja í daglegri
umgengni. Þess vegna er mér það mikill
starfsléttir að geta notað sömu persón-
urnar i fleiri sögum og bætt nýjum við.
Og það er lesendum mínum léttir lóka.
Eitt að lokum. Ég ligg cxft vdkandi á
nóttunni, stundum af 'því að ég get ekki
sofnað fyrir hugsunum. En mér leiðist
ekiki. Ég er alveg hissa á því hvað
klukkustundirnar eru fljótar að líða.
Klukkan Slær eitt — hálf tvö, tvö —
þrjú — fjögur — og stundum fæ ég
skróplur út aif svefnleysinu, því að þá
kemur skynsemin snöggvast og segir
mér, að ég þurfi að sofa, því að ég eigi
að fara til vinnu klukkan sjö. — En
slíkar nætur eru frjósamar. Þá er eins
og ímyndunaraflið vaxi yfir sig. Þá fer
gáfan taumlaus og ræður sjálf ferðum
sínum. f há'lfgerðu móki og djúpri
dauðaþögn fæðast hinir kynlegustu
hlutir í huganum, náskyldir draumum
í eðli sínu, en ákveðnari og viðráðan-
legri. Þá verður mér ekki skotaskuld
úr að semja heilar sögur fná upphafi
til enda eða gera eittihvað annað við-
lí'ka smáræði. Þetta er að vísu sjúkt
og óeðlilegt, eins og lundur Jónasar, en
það venmir inn að hjartarótum.
Á morgnana er allt gleymt. En samt
er eins og það hafi fest rætur eða fellt
fræ einhversstaðar langt, langt niðri í
undirvitundinni og þegar dagar þess eru
fullnaðir, skýtur það upp teinungi. Auð-
vitað fæðist það ekki fullaldra eins og
ég sagði áðan, en þegar margt af þessu
tagi kemur saman, getur orðið úr því
sitthvað heillegt------—“
Eins og sjá má, vantar hér niðurlag
iréfsins. En það skiptir engu. Það hef-
rr þegar talað sínu máli.
Hins vegar verður að telja, ef rétt er
á litið, að hér hafi má'laleitan Guðmund-
ir Finnbiogasonar tiil nafna síns — fyrir-
spurn heimspökingsins til skiáldsins —
verið merkur atburður, sem gæti haft
nikla og varanlega þýðingu.
Sigurður Sigurmundsson, Hvítárholti.
SVIPMYND
Framihald af bls. 2
því að hún fylgir frj'á'lslyndi hans, en
hefur það fram ytfir hann, að hún er
af Nehrú-ættinni og Kasimíri sjáflf. Því
getur hún, ef nauðsynlegt reynist, vitn-
að í ósk föður síns á dauðastundinni um
það, að deilur verði settar niður með
hinum tvéimur þjóðum, áður en þær
leggi lönd síri í rúst. Hún lýsti þvlí þegar
ytfir, er hún hafði tekið kjöri, að bún
mundi fylgja því samkomulagi, sem
Shastri undirritaði í Tasjkent. Verið get-
ur, að þessi veikbyggða kona eigi eftir
að reynast Indiverjum sá leiðtogi, sem
þeir þartfnast niú hvað mest, þegar óveð-
ursskýin hrannast upp handan landa-
mæra og inni yfir landinu sjálfu.
Hagaíagiar
Mátti sanna sr. Hjálmar.
Þegar séra Hjálmar Guðmundsson
var prestur á Hallormsstað felldi
dóttir hans ein ástarhug til fátæks
pilts, sem þar var vinnumaður. Stóð
prestur á móti ráðahagnum, en þó
fór svo, að stúlkan varð vanfær. Var
reynt að leyna prest þess í lengstu
lög, og lét því móðir stúlkunnar
hana sofa til fóta sinna, og enga fóta-
vist hafa, eftir að leið á meðgöngu-
tímann. Verður prestur því einskis
áskynja fyrr en stúlkan tekur létta-
sóttina. Sækir hann þá vinnumann-
inn og kveður að nú sé bezt að hann
hafi hana. Um þetta er þessi vísa
kveðin:
Mátti sanna séra Hjálmar, sá hinn
snjalli,
að verra er að gæta vífs á palli
en vakta hundrað ær í fjalli.
Á hesti
Á skólaárum sínum mun sr. Skúli
Gíslason helzt hafa talið sig til heim-
ílis á Mlælifelli, en átti að réttu lagi
hvergi heima. Því var það eitt haust-
ið, er hann reið einn síns liðs suð-
ur Kaldadal að hann mætti manni,
sem var á norðurleið. Maðurinn
spurði hann að gömlum íslenzkum
sið til nafns og hvaðan hann væri.
Sagði Skúli honum til nafns og
kvaðst sem stendur eiga heima „á
hesti.“ Varð manninum undarlega
við, er hann heyrði heimilisfangið og
hélt hann vera að skrökva að sér. En
svo stóð á, að maðurinn var úr
Borgarfirði og kunnugur á Hesti og
kannaðist ekki við, að þar ætti
heima nokkur maður með því nafni.
(Merkir júlendingar).
Rigndi og snjóaði
Uim Hafnanveru P.P. (þ.e. Péturs
Péturssonar síðar þiskups) á námsár-
unum vitum vér lítið, stúdentalífið
mun að hinu ytra hafa verið líkt þvi
sem síðar var nema hvað menn al- I
mennt í þá daga voru lítilþægari í
kröfum sínum til lífsins en nú er
orðið. Pétur stúdent bjó um tíma
á Kristjánshavn í kvistherbergi sam-
an við Geir Bachmann (d. 1886) er
þeir báðir fengu mislinga, Geir fyrst
og stundaði Pétur hann. Áttu þeir
mjög illt og örðugt, því að herbergið
var svo hrörlegt, að þar rigndi og
snjóaði inn um rifurnar, þegar úr-
koma var, en ekkert fé var fyrir
hendi til þess að fá sér betri hjúkr-
un og húsakynni.
' (Ævisaga dr. P.P.).
Drottinn borgar
Báðar konur Einars á Kollafjarð-
arnesi voru taldar með merkustu
húsfreyjum, duglegar og hjálpsamar.
Þó er sumra sögn, að Þórdísi hafi
þótt nóg um hjálpsemi Einars, og
átti að hafa sagt við hann; „Ekki
veit ég hvað þú hugsar, Einar minn,
að lána svona alltaf. Þetta færðu
aldrei aftur“. Þá er sagt að hann
hafði svarað: „Heldur þú, Þórdís
mín, að drottinn sé ekki nógu rikur
til að borga fyrir fátæklingana? Get
ég ekki alltaif farið í kaupstaðinn
og fengið það sem ég vil? En á
hverju á auminginn að lifa, sem
ekkert hefur að láta fyrir?“
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
13. febrúar 1966