Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1966, Blaðsíða 1

Háskólafyrirlestur, sem Sir
William Craigie flutti í Ox-
ford haustið 1937 — í þýð-
ingu Snæbjarnar Jónssonar
Formáli þýðandans. Réttum tólf árum
eftir flutning þessa ermdis í Oxford,
flutti Sir William Craigie annað háskóla-
erindi í Glasgow (í minningu um W. P.
Kerr) og nefndi það The Romantic Poetry
of Iceland. í því fjallar hann eingöngu um
rimnakveðskapinn, sem hann skoðar þar
aí hærra sjónarhól og í víðari útsýn en
Kokkur maður hafði áður gert. Skarp-
leiki gáfna hans var, eins og við vitum,
með hreinum fádæmum, og auk hinna
klassísku bókmennta Grikkja og Róm-
verja þekkti hann allar germanskar og
rómanskar bókmenntir, að fornu og nýju,
en líka sjálfar rímurnar ef til vill öllum
mönnum betur; hinar eldri vitanlega ekki
betur en dr. Björn K. Þórólfsson, og hinar
yngri fráleitt betur en dr. Finnur Sig-
mundsson. Það var heildarútsýnin, sem
vera má að væri einstæð. Hans frábæra
þekking á bókmenntum Evrópu skipti í
þessu efni miklu máli, þvl að rætur rímn-
anna kvíslast ótrúlega vítt út um heim-
inn. Þá hafði hann og það fram yfir hina
sérfræðingana tvo, að hann hafði stórum
dýpri og hlýrri samúð með rímnakveð-
skapnum en við merkjum nokkurs staðar
hjá þeim. Og þó að ótrúlegt megi kalla,
var líklega ást hans á sögu og bókmennt-
um íslands ennþá heitari en þeirra, og
skal ég þó sízt af öllu bregða þessum vin-
um mínum um skort á þjóðrækni.
Glasgow-erindið (eins og hið fyrra) var
vitanlega ætlað erlendum lærdómsmönn-
um, en þó hygg ég að þorri íslendinga
mætti mikið af því læra. Því finnst mér
einstætt að vekja á því athygli um leið
og Oxford-erindið er birt í íslenzkri þýð-
ingu. Og engum sem les síðara erindið,
getur dulizt sú vissa, að Craigie lítur á
rímurnar sem eitt af því, er þjóð okkar
geti talið fram með nokkru stolti, og mun
>ó mikill hluti hennar nú á dögum sjá
þær í allt öðru ljósi. Þar með er ekki
sagt, að hann sjái ekki ág.Mla þeirra.
Hann er engu síður glöggsk; gn á þá en
kostina. Bæði lóðin leggur hann á meta-
skálarnar.
F þeim mörgu heitum, sem
v>el mátti hugsast að hafa
á erindi þessu, valdi ég þenna tit-
il, því hann gefur það ljóslegast til
kynna, að gegnum aldirnar hafa ís-
lenzk skáld um fram allt litið á
skáldskapinn sem íþrótt, litið á
hann sem leikni í meðferð orða og
bragarhátta og sem sönnun fyrir
hagleik sínum í þessu efni. Með
öðrum orðum þá hafa þau litið svo
á, að hæfileikinn til að yrkja væri
ekki fyrst og fremst meðfædd gáfa
heldur engu síður ávöxtur kunn-
áttu og tamningar, og að því aðeins
væri unnt að gera vel að vandlega
væri fyigt viðurkenndum reglum
um formið. Þegar Haraldur harð-
ráði Noregskonungur, sem féll við
Stamford Bridge 1066, telur upp
íþróttir sínar, getur hann þeirrar
fyrstrar, að hann kunni að yrkja,
og þannig áður en hann neínir reið-
mennskuna og sundið. Um þenna
sama Harald er frá því sagt, að
hann var skjótur til aðfinnslu við
íslenzkt skáld, er rímaði stutt at-
kvæði móti löngu í vísu kveðinni
af munni fram og að rétt fyrir orr-
ustuna við Stamford Bridge kvað
hann vísu, og sagði þegar um hana;
„Þetta er illa kveðið, og mun verða
að gera aðra vísu betri“.
E nda þótt þessi dæmi séu norsk,
eiga þau alveg eins við um ísland á
sama tíma. Grundvöllur íslenzks skáld-
skapar var lagður í Noregi einhvern
tima ekki síðar en á níundu öld, og
hann var ekki einskorðaður við fsland
fyrr en á þrettándu öld. Við vitum
ekkert um það beinlínis hvernig hug-
myndir norskra skálda um afstöðu
skáldskapar til málfars og bragarhátta
þróuðust stig af stigi, en niðurstöðurnar
eru nægilega skýrar í hinum elztu
dæmum, sem varðveizt hafa. Því má
þó ekki gleyma, að þau hafa geymzt
eingöngu fyrir það, að fslendingar
höfðu þau hugföst. Að því er til forms-
ins kemur, hefir skáldskapur þessi frá
öndverðu verið grundvallaður á því
ófrávíkjanlega sérkenni, að vera stuðl*
aður. Hvort sem þessi gerð ljóða
var upprunalega sameiginleg eign
germanskra þjóða, eða hún þróaðist
fyrst á meðal Engla og Norðurlanda-
þjóða, eins og haldið hefir verið fram
með nokkrum rökum, og Saxar og
fieiri þjóðflokkar tóku hana svo upp
(með ekki sem beztum árangri), þá er
það víst, að hún nóði mestri hylli og
rr.estri fullkomnun á meðal Engilsaxa
og Norðmanna. En út yfir frumstæðasta
stigið, er ekkert nákvæmt samræmi í
því hvernig þessar tvær þjóðir stuðla
ljóð sín. Engilsaxnesku skáldin létu sér
nægja að nota fáa og einfalda hætti,
sem leyfðu töluverð frávik að því er
varðar hina eiginlegu gerð háttanna, og
þessum frávikum mátti slengja saman í
einu og sama kvæðinu eftir geðþótta
skáldsins. Norrænu skáldin — annað-
hvort af því að þau höfðu vandfýsnara
eyra eða þá að þau gerðu meiri kröfur v
til samræmisins — tóku að velja úr
þessum sundurleitu gerðum og aðskilja
þær. Þar með gerðu þau hvorttveggja,
að takmarka leyfileg frávik í braglín-
unni og að koma festu á reglurnar um
sérstaka bragarhætti fyrir hvert yrkis-
efni. Svo að þetta sé nákvæmlegar orð-
að, þá lét engilsaxneska skáldið sér
nægja að nota fjögurra, fimm og sex
liða línu (eða hálflínu, eins og tíðkan-
legt er að kalla þetta), sem hverja um
sig mátti lengja með því að skjóta inn
áherzlulausum atkvæðum, og þó að það
héldi sig að jafnaði við fjögurra brag-
liða línu, fleygaði það stundum kveð-
skapinn með lengri línum, einni eða
fleirum, og liggur ekki alltaf í augum
uppi, hver ástæðan til þessa gat verið.
Að yrkja ljóð með þessum hætti, getur
varla hafa krafizt mikils átaks, jafnvel
af miðlungsskáldi. Hinum síðari skáld- 1
um, norskum og íslenzkum, mundi hafa
þótt starfið langt of löðurmannlegt. Þau
byrjuðu með samskonar braglínu, en
fækkuðu leyfilegum frávikum, einkum
með því að takmarka tölu áherzlu-
lausra atkvæða, en líka með öðrum
ráðum. Þau gerðu fjögurra, fimm og
sex liða braglínurnar, hverjar um sig,
að grundvelli sérstaks háttar, bættu við 't|»
tveim eða þrem að auki, sem engil-
saxneskum skáldum hafði ekki hug-
kvæmzt, 0g tóku upp reglubundna er-
índaskiptingu, í stað kafla af ótiltekinni
lengd, eins og tíðkast hafði hjá Engil-
söxum. Einhvern tíma snemma á öldum
varð það að reglu, að erindi skyldi
að réttu lagi vera átta braglínur (af
þeirri lengd sem svaraði til hálflínu í
í'ramhald á bls. 6.