Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1966, Blaðsíða 13

Keldnakirkja 90 ára
I Biskupasögum 1. 293, segir að
Jón Loftsson, bændahöfðinginn, sem
kenndur er við Odda, af því hann
bjó þar lengi víð mikinn orðstír, hafi
látið smíða kirkju fyrir ofan læk að
Keldum. En Jón Loftsson bjó á Keld-
um nokkur síðustu ár ævi sinnar og
þar deyr hann 1197. Síðan er talið að
kirkja hafi verið þar.
I>egar svo er tekið til orða að
„smíða“, bendir það vissulega á að
kirkjan hafi verið timburkirkja, og er
það samsvarandi rausn Jóns eftir því
sem sagan af honum vitnar um hann.
En annars er talið að á Keldum hafi
oftast verið torfkirkja um aldirnar,
allt fram á nítjándu öld, eins og svo
víða var.
Elzti máldagi Keldnakirkju er heim
færöur til ársins 1332, og þá nefnd-
ur gamall máldagi (Fornbréfas. 11.
693). Er kirkjan þar nefnd Pálskirkja,
tileinkuð Páli postula. Er auðséð á
þeim máldaga og eins næstu frá 1371
og 1397, á meðan kirkjan var í vörzlu
og umsjá hinna stórmerku Odda-
verjahöfðingja til 1402, hvað þeir hafa
gert vel til hennar, því sífellt var auð-
ur kirkjunnar í fasteignum, með bú-
peningi, með margháttu'ðum hlunn-
indum, svo sem 600 faðma fjöru fyrir
kross á Hallgeirseyjarlandi í Land-
eyjum, sem kirkjan á ennþá; torf-
skurð í Strandarlandi; hellumnám í
Kirkjubæjarjörð eystri; skógartak í
Fitjárskógi í Gnúpverjahreppsafrétti;
afrétt í Norðurkinn. Þessi hlunnindi
eru öll töpuð fyrir löngu. Kirkjan átti
mjög mikið af ýmiskonar messuklæð-
um; í bókum 4 hundruð og mikið af
gagnlegum lausafjármunum.
1874 er Keldnakirkja komin að
falli. Þá vildi Ásmundur Jónsson pró-
fastur í Odda láta flytja kirkjuna
að Reyðarvatni, ef sóknarfólkið ósk-
aði þess. Fyrirskipaði hann séra ís-
leifi Gíslasyni að leita atkvæðis sókn-
arbænda um það, og átti meirihlut-
inn að ráða. Hefur þessi skipun Ás-
mundar máske verið af því að Gunn
arsholtskirkja var aflögð me’ð kon-
ungsbréfi 7. júní 1857 og sóknin lögð
undir Keldnakirkju og því væri
styttra að sækja kirkjuna hjá Gunn-
arsholtssóknarfólki að Reyðarvatni en
að Keldum. En hvað sem þessu leið,
sem sennilega engan byr fékk, hófst
Guðmundur Brynjólfsson ó’ðalsbóndi
á Keldum í 50 ár, þegar handa 1875 að
reisa mjög vandaða og stóra timbur-
kirkju á Keldum. Og ekki hefði það
verið affarasælt að flytja kirkjuna að
Reyðarvatni, því það fór í eyði af
sandi upp úr 1920.
Keldnakirkja var smíðuð úr for-
láta rauðaviði og ekkert til sparað á
neinn hátt, enda talið vandaðasta
guðshús sýslunnar þá. Hjörtur Odds-
son, síðar bóndi í Eystri-Kirkjubæ, sá
snillingssmi’ður og listamálari, smíð-
aði allt það vandasamasta, svo sem
altari grátur pílára, prédikunar-
stól o. fl. og málaði svo prýðilega, að
það sómir sér vel enn eftir 90 ár.
JóN Helgason, síðar biskup,
kom að Keldum er hann var ungling-
ur. Eftir áð hann kom að Keldum síð-
ar m.a. 1917, sem biskup að vísitera,
dáði hann hvað sér hefði þótt kirkjan
falleg og vel máluð, fyrst er hann
kom í hana.
Þegar Guðmundur Brynjólfsson
byggði þessa kirkju var hann kominn
yfir áttrætt. Það var mikið afrek hjá
svo fullor’ðnum manni að ráðast í
slíkt og framkvæma það með jafn-
mikilli snilld og raun bar vitni, svo
að með eindæmum má telja á þeirri
tíð. Er það veglegur minnisvarði. —
Kirkjan var tjörubikuð alltaf annað
hvert ár, þannig var þa'ð í full 20 ár,
þá fyrst var kirkjan járnklædd. Þó
var það svo að trélistarnir á baki og
suðurhlið voru farnir að láta á sjá, en
ullarlappi tjargaður, var undir hverj-
um lista svo borð sakaði ekki.
Ýmsar minni háttar endurbætur
hafa farið fram á kirkjunni um ÖU
þessi ár. Og 1956 og 1957 var öll
kirkjan úti og inn rækilega tekin í
gegn. Teki’ð fyrir allan fúa, steyptur
grunnur undir hana ásamt tröppum
við dyr og hækkuð á grunni, látið á
hana nýtt járn, raflýst með rafupphit
un og skrautmáluð hvelfing og víð-
ar af frú. Grétu Björnsson, þeirri
snjöllu og hugmyndaríku listakonu.
Var kirkjan því eftir þessa viðgerð,
sem ný væri, svo með gó'ðu viðhaldi
getur hún enzt lengi ennþá. Og er
það makleg viðurkenning á því óeig
ingjarna afreki Gúðmundar Brynjólfs
sonar, þegar hann reisti þessa fyrir-
myndarkirkju.
Guðmundur Skúlason á Keldum.
veirunnar og framleiða gott bóluefni,
með því að rækta hana í lifandi manns
frumum í tilraunaglösum.
• Bólusótt. Flestar menningarþjóðir
hafa raunverulega útrýmt bólusótt, og
sumir bandarískir og enskir læknar eru
jalnvel að tala um að hætta frekari
Ibólusetningu vegna aukaáhrifa, sem
stundum koma fyrir. En í vanþróuðum
löndum, þar sem tilfellin eru um 200 —■
300 þúsund á ári, er hún alvarlegt vanda
mol, Og loftferðir gerðu hana hættu-
lega annars staðar, ef fólk hætti að
gæta sín. Það hafa Englendingar mátt
reyna, og hafa þeir misst hjúkrunarfólk
í sumum tilfellum, er bólusótt hefur
borizt með flugvélum. WHO er nú að
hefja mikla bólusetningarherferð í Af-
ríku, en mikil eftirspurn er eftir bólu-
efr.i, því að ef faraldur er byrjaður, er
of seint að bólusetja.
• Gula pestin. Skordýraeitur og mjög
öflugt bóluefni getur nú komið í veg
fyrir „gulu pestina", en þessi hitasótt
heidur áfram að vera vandamál í S-
Amerikur og Afríku. Eins og um heila-
bólgu er arbo-veira orsökin, en þessi
flyzt með moskitóflugum. Veiran er í
munni flugunnar, og þegar skordýrið
bítur, kemst veiran í blóðið og ræðst á
lifur og nýru. Nýrun hætta að hleypa
þvagi, lifrin getur ekki lengur fram-
leitt blóðúrgang, og sjúklingurinn fær
gulu.
• Taugaveiki. Þessi hræðilega far-
«ótt getur breiðzt ægilega hratt út. Á
4 árum, í lok fyrra stríðs, höfðu 30
milljónir Rússa fengið hana og 3 mill-
jónir létust. Hún orsakast af rickettsíum,
sem vanalega berast með lús, en stund-
um með flóm. Taugaveiki kemur stund-
um upp sem fansótt á sóðalegum og
óhollum svæðum. Veikina er hægt að
etöðva með bólusetningu eða með
lyíjum, eins og chloramphenicol.
• Trákoma. Þessi algengasta orsök
blindu er sjaldæf í þróuðum löndum,
en algeng í Asíu, Afríku, í Balkanskaga,
isums staðar við Miðjarðarhaf og í Ástra-
iíu. Bretar einangruðu og ræktuðu þessa
rickettsíu, fyrst í Peking og siðar í
Afríku. Voru það sannkallaðir merki-
steinar I smásærri líffræði Lister-stofn-
unin í Englandi hefir nú búið til tilrauna
bóiuefni, og Bandaríkjamenn eru nú að
prófa það á Formósu (Taiwan).
Bakteríur hafa fundizt í hinum
elztu jarðlögum og hafa ef til vill verið
hinar elztu lífsmyndir. Þær eru sér-
fræðingar í að þrauka og vernda sig
afburða vel.
Sumar þrauka af erfiðar kringumstæð-
ur með því að hjúpast í spora. Þýzkur
vísindamaður skýrði nýlega frá því, að
hann hefði fundið í saltnámu 230 milljón
ára gamla bakteríu, sem ennþá var hægt
að vekja til lífs. Sum eiturefni þeirra
eru óhemju sterk. Fræðilega séð er
tæpur hálfpottur af botulism-eiturefni,
sem matareitrunarbakteríur gefa frá sér,
nægilegt til að afmá allt fólk á jörðu.
• Berklar. Alvarlegasti bakteríusjúk-
dómur á vorum dögum hefur verið
förunautur mannkynsins frá örófi alda.
Að öllum líkindum voru það berklar,
sem urðu Tútankammoni faraó í Egypta-
landi að bana á 14. öld fyrir vort tíma-
tal. Talið er, að berklar hafi náð hámarki
í útbreiðslu meðal manna upp úr iðn-
byltingunni á 19. öld, þegar sveitafólk
flykktist unnvörpum til hinna nýju stór-
borga og bjó oft í hráslagalegum húsa-
skrokkum, sem hróflað hafði verið upp
til bráðabirgða, en urðu varanlegir að-
setursstaðir. Með berklavörnum og
ströngu eftirliti síðustu fimmtíu árin
hefur tekizt að vinna svo mikinn bíig á
sjúkdómi þessum meðal vestrænna
þjóða, að almenningur á Vesturlöndum
teiur berkla eiginlega úr sögunni. Engu
að síður hefur berklasýktum mönnum
fjölgað um 25% síðan 1950, og í Evrópu
hefur sjúkdómurinn herjað á hunda og
ketti með auknum krafti. í Bandaríkj-
unum einum saman létust 10.000 manns
af völdum berkla árið 1964. Kæruleýsi
fólks gagnvart berklahættu í menning-
arþjóðfélögum getur hefnt sín. Sívaxandi
þéttbýli og nábýli fólks í stórborgum
eykur mjög á útbreiðsluhættuna, því að
ekki þarf nema einn gikk í hverja
veiðistöð. Mótstaða bakteríunnar gegn
berklalyfjum virðist líka vera að aukast.
Berklabakterían er einnig einstaklega
lífseig. Hún getur hjúpazt í spora í
lungunum árum saman, en síðan brotizt
út að nýju og lagt imdir sig ný svæði
líkamans. Endurkoma berklanna hefur
fengið stoð í andvaraleysi almennings
og lækna og vanþekkingu á BCG-bólu-
efr.inu, sem fyrst var unnið í Frakklandi.
• Iðrasýking. Iðrakvef, matareitrun
og blóðkreppusótt eru enn mikil vanda-
mál. í menningarlöndum eru þessir sjúk-
dómar, ásamt öndunarsjúkdómum, álitn-
ir aðalorsök fjarvista í iðnaðarhverfum
og spítalalegu í herbúðum. Taugaveiki
er ennþá mjög áberandi í héröðum með
(JR TÍÐAVÍSUM
HJALTALIMS
L angt er síðan ýmsum mönn-
um úti á landsbyggðinni þótti of margt
fólk komið saman í Reykjavík. Eftir-
farandi vísur gætu verið kveðnar úti
á landi árið 1966, þegar ummælum um
aðsetursstað landlæknis og Reykjavík-
ur-apóteks er sleppt, en séra Jón
Hjaltalín kvað svo í Tíðavísum sínum
árið 1834:
Lukkubreyting lifir frek,
lœknir Fróns og apótek
allt er flutt með atvik rík
inn í stóru Reykjavík,
Áður fjöldi ýta var
œrinn saman kominn þar,
brjál sýndist að bera því
bakkafullan lœkinn í.
— Þess má geta, að árið 1834 voru
um 620 íbúar í Reykjavík.
lélegum þrifnaði og menguðu drykkjar-
vatni. Kólera, sem drepur svo tugum
þúsunda skiptir, þegar hún geisar sem
farsótt, virðist breiðast vestur frá Kyrra-
hafinu og Asíu í átt til Tyrklands.
Bakteríur þær, sem orsaka allar þessar
iðrakvalir, geta verið mjög eitraðar og
geta drepið ungbörn beinlínis með upp-
þurrkun.
• Kynsjúkdómar. Sýfilis (sárasótt eða
iranzós) og lekandi virðast næstum
liafa verið sigraðir með nýjum lyfjum
í lok síðasta stríðs. En nú eru þeir aft-
ur landiægir í Bandaríkjunum og miklu
víðar. Lauslæti unglinga og kynvilla
karla og kvenna skaffa Bandaríkjunum
eina og hálfa milljón af nýjum tilfellum
áriega — sum 10 ára börn. Sömu sögu
(hlutfallslega) er að segja í öðrum há-
þróuðum löndum. í vanþróuðum lönd-
um virðist litið á þessa sjúkdóma sem
hvern annan sjálfsagðan fylgifisk laus-
lætis, kynvillu og hóruhúsa; óhjákvæmi-
legt og óviðráðanlegt böl. Penicillin
getur læknað sýfilis (þótt sumir lekanda-
sýklar séu búnir að fá nýjan viðnáms-
þrótt) en áður en sjúklingar eru búnir
að fá lækningu, geta þeir verið búnir
að smita marga aðra. Sé sýfilis ekki
tekinn snemma til meðferðar, getur
hann valdið miklum skaða á líkaman-
um, og meðfæddur sýfilis getur og
valdið áverka á ófæddum börnum.
ótt þeir séu ekki í fyrsta flokki
sem morðingjar, eru sníklasjúkdómar
sennilega þyngstu álög, sem á mann-
kyninu hvila. Þeir tæma þrek og vilja-
kraft manna og mikilvægi þeirra má
ráða eingöngu af því, að mörg hinna
veigamestu og kraftmestu húsráða sem
þekkjast, hafa verið notuð gegn þeim.
Indíánar í Suður-Ameríku notuðu cinc-
hona-börk við malaríu (mýraköldu),
löngu áður en hvítir menn komust upp
á að vinna kínín úr honum.
ÍJm 2000 milljónir manna þjást af
ormaveiki. Tríkin-ormurinn í svínaketi
28. ágúst 1966
IiESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13