Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1966, Blaðsíða 4

HÖFÐINGINN
Framhald af bls. 1
alls þess, sem frá honum er sagt. Hann
nær smátt og smátt undir sig öllum
mannaforráðum í Borgarfirði og á Suð-
urnesjum, hálfu Avellingagoðorði í
Húnaþingi og að nafninu til hálfum
öllum goðorðum Asbirninga. Hann auðg
ar sig á samningum sínum við Magnús
prest í Reykholti, og þá einkum á
helmingafélaginu við Hallveigu Orms-
dóttur. Hafði Snorri þá miklu meira
fé en nokkur annar maður á íslandi.
Og þó að hann reyndi eftir megni að
koma málum sínum fram á friðsam-
legan hátt, þá skirðist hann heldur
ekki við, ef því var að skipta, að hefja
* langar deilur og harðar. Enda voru
sumir samningar hans ekki hættulaus-
ir, og svo kvað Þórður bróðir hans að
orði um félagið við Hallveigu, „að
hann lézt ugga, að hér af mundi honum
leiða aldurtila, hvort er honum yrði
að skaða vötn eða menn“. (Sturl II,
127).
Siðari alda menn hafa löngum legið
Snorra á hásli fyrir ásælni hans, eink-
um fégirni. Veldur það eigi litlu um,
að þeir hafa einblínt á, hvernig verk
hans eru nú metin, og gleymt, hvað
var aðalmark sjálfs hans í lífinu. Það
var ekki sagnaritarinn Snorri, sem var
fégjarn, heldur höfðinginn Snorri. Og
þetta er sitt hvað. Ágirndin er blettur á
manni, sem stendur í þjónustu ríkisins
eða almennra hugsjóna, því að þá sundr
ar hún persónunni og skekkir viðleitni
hennar. En enginn sakar bónda eða
kaupmann, þó að þeir vilji græða fé,
því að það er skilyrðið fyrir viðgangi
búsins og verzlunarinnar. Og á líkan
hátt var mikið af þrifnaði íslenzks höfð-
ingja á 13. öld undir auði hans kom-
ið. Hitt er annað mál, að Sturlunga er
„Snorra svo hliðholl, að líklegt er, að
hún láti ýmislegs þess ógetið í frásögn-
unum um fjárafla hans, sem mundi
honum til lítils sóma, ef kunnugt væri.
Það er af tilviljun einni, og ekki sagt
Snorra til ámælis, að Þorláks saga hin
yngri getur þess, hvernig hann eignað-
ist höfuðbólið Stafahlot. Eyjólfur bóndi
þar, sem deilt hafði við Þorlák biskup
um staðinn, átti tvö börn, Ara og Ólöfu.
Ari var lostinn líkþrá, og seldi Eyjólfur
Snorra staðarforráð, en hann skyldi
gifta Ólöfu og fá henni peninga. „En
gifting sú kom ekki fram, og átti hún
börn með strákum" (Biskupas. I, 286).
Og sinka Snorra við syni sína, þegar
þeir vildu festa ráð sitt, og ágengni
hans við sifjalið sitt yfirleitt, verður
ekki afsökuð, enda varð honum sjálf-
um til ærins ógagns.
En ekki má heldur gera of mikið úr
jfégirni Snorra. Hann var enginn maura
púki. Hjarta hans var ekki óskipt þar
sem fjársjóðir hans voru. Til allrar ham-
ingju er til bein heimild þess, að hann
þrátt fyrir allt var líka nógu mikill
andans maður til þess að greina milli
þess auðs, sem gerir menn að þrælum,
og sannarlegrar auðlegðar þess manns,
sem á nóg fyrir sig, unir því og kann
með það að fara. í vísu, sem ólafur
hvítaskáld tilfærir í Málskrúðsfræði
sinni, segir Snorri um Eyjólf Brúna-
son:
Því at skilmildra skálda
skörungmann lofak örvan;
hann lifi sælstr und sólu
sannauðigra manna.
Ólafur bætir við til skýringar, að
Eyjólfur hafi verið „búþegn góðr, en
eigi féríkr“. Það er merkilegt, að orðið
£annauðigr“ skuli ekki koma annars-
staðar fyrir í fornu máli en í vísu eftir
Snorra Sturluson. Ritstörf hans sýna
líka, að Snorri kunni að meta fleira
en féð. En féð var meginvopn í þeirri
baráttu til valda og metorða, sem var
sifellt áhugamál hans. Og þá má ekki
gleyma því, að hann þurfti fjárins meir
en almennt gerðist, til þess að láta til
sína taka. Auðurinn og liðsfjöldinn
urðu að vera honum að bakhjalli, til
ist aðeins sjálfum sér til frægðar og
ríkis, og gangi á annara eigu.
Það gæti virzt sanngjarnt að leggja
þennan mælikvarða úr Heimskringlu
á höfðingjaferil Snorra. Og þá verður
dómurinn ekki vægur. Þegar það er
frá skilið, að hann vinnur að því að
afstýra herförinni til íslands, þar sem
þó er erfitt að rekja hvatir hans, verð-
ur ekki annað séð en að öll barátta hans
sé fyrir hagsmunum og metorðum. En
hann á þar sammerkt við aðra höfð-
ingja landsins. Öldin var fátæk af hug-
sjónum, en auðug af eigingirni. Ríkið
var í molum, óeirðirnar allar inn á við,
hver höfðinginn öðrum úlfur. Aðeins í
einu tilliti stendur Snorri í þessu efni
að baki flestum samtímamönnum sín-
um: síngirni hans bitnar hvað harðast
á börnum hans og sitjaliði. Aftur á
móti sparir t.d. Sighvatur bróðir hans
hvorki fé né fjör til þess að efla og
styðja Sturlu son sinn. En orsakirnar
til breytrá Snorra í þessu efni hef ég
reynt að greina að framan.
Þá má bera saman eigið takmark
Snorra, völd og metorð, og æfiferil
hans, og dæma hann eftir þeim saman-
burði, líkt og listaverk má dæma eftir
því, hvort höfundurinn hefur náð til-
gangi sínum með því eða ekki, án þess
að fara nánar út í að meta þennan til-
gang. Að mörgum stórmennum er dáðst
á þennan hátt. Þeir eru lifandi lista-
verk, höfði hærri en allur lýðurinn og
margra makar. Menn dást að eldhug
þeirra, geðstyrk og afrekum — og
gleyma að spyrja þess, hvað gott þeir
hafi viljað eða látið af sér leiða:
hetjunum láta af henda rakna
hrós fyrir það, sem öðrum banna.
Islenzkum sagnriturum var tamt að
skoða söguhetjur sínar frá þessu sjón-
armiði. En Snorri getur ekki hrifið hug
vorn á þann hátt. Til þess er ósamræm-
ið of mikið milli ætlana hans öðru meg-
in og krafta og atgerða hinum megin.
En ef nánar er hugsað um þetta ó-
samræmi verður fyrst að gæta þess,
að hjá metorðagirni sinni gat Snorri
ekki komist. Eðli hans og uppeldi lögð-
ust þar á eitt, og hlutu að ráða. Hún
varð að forlögum hans, leiddi hann
gegnum meðlæti og mótlæti og að síð-
ustu til bana. En um sum önnur ein-
kenni hans er það að segja, að þau eru
í einu kostur og löstur. Marglyndi hans
er kostur á honum sem rithöfundi, en
galli á höfðingjanum. Það er auðveld-
ara að vera fastur í rásinni og sjálfum
sér samkvæmur með fábreytta hæfi-
leika og hversdagslega lífsstefnu, en
þegar fjölbreyttar gáfur og hvatir reyna
sífelt að tvístra viðleitninni. Og sum
einkenni má dæma allmisjafnlega eftir
uppruna sínum. Það er ekki næsta veg-
legt að vera fífldjarfur, af tómum skorti
á framsýni og ímyndunarafli. Það er
einkenni skáldsins, að geta lifað hugs-
aðan atburð með álíka skýrleik og
reyndina sjálfa. Þetta hefur Snorri get-
að, og það hefur gert hann deigara í
hug. Hann gerir sér Ijósari grein fyrir,
hvað í því er fólgið að koma á vald
óvina sinna (Sturl. II, 278), og því ægir
honum það meir en öðrum mönnum.
En um leið og áherzla er lögð á, að
Snorri stóð ýmsum samtímamönnum
sínum að baki í röggsemi og skörungs-
skap, er skylt að minnast hins, að hann
var laus við suma lökustu galla þeirra.
Hann sást meira fyrir, var aldrei
grimmur, og er ekki beint riðinn við
neitt af hryðjuverkum aldarinnar. Arn-
grímur ábóti segir um þá Sturlusyni,
að Þórður var þeirra beztur, Snorri í
mið, en Sighvatur verstur (Bisk. II,
71). Varla verður annar réttlátari dóm-
ur felldur um Snorra en þetta: í mið.
Hann er hvorki í flokki mestu mann-
kostamanna né varmenna Sturlunga-
aldarinnar. Og hafi hann stundum gert
öðrum rangt til, fór hann heldur ekki
varhluta af yfirgangi annarra. Kolbeinn
ungi rýfur sætt sína við hann fyrir
litlar sakir, og reynist honum hið
versta. Sturla Sighvatsson játar sjálf-
Framhald á bls. 13.
um alla persónu hans og hegðun, og
hafa þeir þá reynt að afsaka allt hið
lakara í fari hans, og jafnvel eignað
honum hæfileika, sem hann alls ekki
var gæddur. Aðrir hafa þvert á móti
látið Snorra gjalda þess, að hann var
frægastur allra samtímamanna sinna.
Þeir hafa skoðað hann einangraðan, og
látið hann bera allar syndir aldar sinn-
ar, í stað þess að færa einmitt aldar-
háttinn fram honum til skýringar og
þá um leið réttlætingar. Sjálfum finnst
mér það varla hlutverk mitt að leggja
dóm á Snorra.þó að hjá því verði ekki
komist í einstökum atriðum.' Hitt vildi
ég heldur, lýsa honum svo og skýra
hann, að hverjum manni væri eftir því
í lófa lagið að dæma hann eftir sinni
kreddu. En meðan allir menn hafa ekki
á að dæma þá. En öld Snorra
var mjög hlutlaus í þessum efnum, og
tjáir ekki að saka Snorra einan um það.
Og auk þess var hann sjálfur að upp-
lagi svo listrænn og marglyndur, að
hann var lítt fallinn til þess að bind-
ast föstum meginreglum í hugsun og
breytni.
Samt hefur Snorri sjálfur skilið það
gjörla, að tveir menn með líkt skap-
íerli geta átt misjafna dóma skilið.
Hinn frægi samanburður hans á þeim
Ólafi helga og Haraldi harðráða, kem-
ur í raun og veru að þeirri niðustöðu
að menn séu dæmdir eftir mörkum
sínum. Þeim fyrirgefist meira, sem
berjist fyrir hugsjónum, eins og betri
siðum og réttlæti, en hinum, sem berj-
þess að bæta upp það sem hann skorti
í harðfylgi og einbeitni. Því að þótt
Snorri framar öllu öðru vildi vera
mikill höfðingi, var honum vant ýmis-
legt af því, sem helzt þurfti til þess á
þeirri öld.
VIII
Um Snorra hafa á síðari öldum ver-
ið felldir mjög sundurleitir dómar, og
sjaldan af miklum skilningi. Mörgum
hefur farið svo, sem eðlilegt er, að
ljómann af ritum Snorra hefur lagt
eina kreddu — og þeim hefur fjölgað
fremur en fækkað síðan á dögum Þránd
ar í Götu — er vonlaust að reyna að
kveða upp dóm um marghliða mann,
sem allir vilji hlíta.
Ef skoða skal Snorra frá siðferði-
legu sjónarmiði ber þess fyrst að gæta,
að hugsunin um gott og illt, rétt og
rangt, hefur ekki verið rík í honum.
Sú hugsun er þungamiðja persónunnar
hjá sumum stórmennum, og það
sjónarmiði því eðlilegast þegar
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. september 1966