Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1966, Síða 4

Blaðað í örnefnaskrú
Eitii Björn Þorsteinsson
Krossar og kirkjur
að er bezt að hætta sér ekki
út í meiri heiðiridóm að svo komnu.
Ekki voru allir heiðingjar, sem hér
settust að á landnámsöld, og lengst-
an aldur hefur kristni ríkt í landinu.
Kristnir og hálfkristnir landnemar
gáfu örnefni í samræmi við trú sína
eins og dæmi sanna. Kristnes stendur
norður í Eyjafirði, höfuðból Helga
magra. Bæir, sem heita Kross eru víða
um land, Krossá, Krossholt, Krossncs,
Krossar, Krossavík eða -víkur, Kross-
bær eða Krossdalur. Krossnöfn eru um
allt land og í öllum sýslum landsins.
Steinkross hét fornt býli uppi á Rang-
árvöllum. Hann mun sennilega kennd-
ur við kross, sem menn hafa reist und-
ir berum himni, guði til dýrðar og
sjálfum sér til sáluhjálpar að frum-
kristnum sið. En áður en menn fara
að draga miklar ályktanir af kross-nöfn
unum um írska frumkristni á íslandi,
þá er ráðlegt að líta til Noregs, litast
þar um vestan fjalls, þar sem margir
landnámsmenn bjuggu, áður en þeir
sigldu til íslands. Einmitt þar í Noregi
en hvergi arinars staðar, standa enn
í dag steinkrossar, sem reistir voru
á víkingaöld. Vestlendingarnir norsku
höfðu orðið fyrir miklum áhrifum vest-
an um haf við upphaf víkingaaldar.
Það er alls ekki víst, að margir hinna
norsku landnema hafi verið jafnheiðn-
ir og við höfum haldið. Annars eru
sum kross-nöfnin í héruðum, sem vís-
lega voru numin af fólki, sem kom
hingað frá Bretlandseyjum. Þannig
voru Landeyjar í Rangárþingi numdar
af vestrænu fólki, og mun kirkjustað-
urinn Kross í Landeyjum vitna um
trúarbrögð landnemanna. Nokkrir aðr-
ir bæir með þessu nafni munu eflaust
frá 10. öld.
Kirkjubæir eru hér austur á Síðu, á
Rangárvöllum og í Tunguhreppi í
Norður-Múlasýslu. Sagan greinir, að
Kirkjubær á Síðu dragi nafn af því, að
þar hafi papar setið og átt sér kirkju,
áður en norrænir menn komu til. Orðið
bær í íslenzku er tvennrar merkingar:
Það merkir bæði einstakt bóndabýli og
bæjarþyrpingu, þorp, eins og nafnið
Þykkvibær gefur til kynna. Það mun
upprunalegra, að nafnið tákni nokk-
urt fjölbýli. Kirkjubær á Rangárvöll-
um er næsti bær við Hof, höfuból Ket-
ils hængs og Hrafns Hængssonar lög-
sögumanns. Þetta er mikil jörð. Það er
lítt hugsanlegt, að heiðnir Naumdælir
hafi nefnt bólstað sinn Kirkjubæ að
tilefnislausu eða haft hálfkristna menn
í félagi sínu. Verið getur, að papar hafi
átt sér þar nokkra byggð, staðurinn
hafi verið kenndur við kirkjubæ ír-
anna, áður en norrænir menn reistu þar
bú, en Kirkjubær mun hafa verið í
byggð frá því á 10. öld.
S vo að við gleymum ekki þeim
í neðra, þá eru nokkur Víti hér á landi,
sérstaklega norður í Þingeyjarsýslu.
Þannig er Stóra- og Litla Víti hjá
Þeistareykjarbungu, og einnig er Víti
hjá Kröflu. Hins vegar eru einnig Para-
dísir í Mývatnssveit, bæði hjá Álfta-
gerði og Hellulandi. Það eru hvort
tveggja hringlaga gígborgir með grasi á
botni. En Paradísarhellir er undir Eyja-
fjölium.
Álagablettir
Að fornu trúðu Islendingar m.a.
á landvætti, og allt fram til þessa dags
hafa þeir lagt meiri og minni trúnað
á tilveru álfa, huldufólks og drauga.
Þeirri trú eru tengd fjölmörg örnefni
um allt land.
Þriðja grein
Hins vegar hafa menn síður gefið
gaum að því, að víða um sveitir eru
alls konar álagablettir, oft tengdir álfa-
og huldufólkstrú. Á þeim hvíla venju-
lega þau ákvæði, að þar má engu raska,
og liggja víti við, ef útaf er brugðið.
Á jörð einni á Rangárvöllum er lind,
sem í var sótt vatn bæði í fjós og bæ.
Stór steinn var í henni miðri mönn-
um til ama, en þetta var álagablettur,
og þar mátti engu raska. Bóndi, sem
fluttist á jörðina, festi ekki trúnað á
fyrirmælin og reif steininn burt. Við
það ofreyndist hann svo í baki að hann
varð að mestu frá verkum árum saman
og náði sér ekki fyrr en hann fluttist
af jörðinni. Annar bóndi vann að því
að breyta og byggja upp gamlar bæj-
artættur, sem ekki mátti róta við, nema
til þess að reisa húsin eins og þau höfðu
áður verið. Við starfann hrökk stein-
flís í auga honum, svo að síðan er hann
eineygður.
Álfhóll er í túni Hörgslands á Síðu.
Hann má ekki slá, því að þá fýkur hey
af túni. Hann mun hafa verið sleginn
síðast sumarið 1952, svo að mér sé
kunnugt. Það var varla búið að slá
hólinn, þegar hvessti svo, að stórskaði
varð af heyfoki.
Þannig er fjöldi sagna hvaðanæva af
landinu. Ekki er það ávallt, að álög-
unum fylgi víti, sem menn verða að
varast. Neðst í túni á Vetleifsholti í
Holtum átendur Kornhóll. Meðan hann
verður ekki fyrir neinu jarðnámi, á
aldrei að hrekjast taða á honum. Bóndi
slær því Kornhól, þegar honum er
þurrks vant og þykir vel gefast. Til
er það, að vörður standa skammt frá
bæjum og eiga að vernda þá fyrir nátt-
úruhamförum.
Alagablettir eru ekki tengdir nein-
um sérstökum örnefnum, þótt álfhólar
og álfaborgir séu venjulega friðhelgir
staðir. Ég minnist þeirra hér, af því að
þeim hefur aldrei verið sinnt að marki,
og mér er kunnugt, að þeir hafa jafn-
vel orðið út undan við örnefnasöfnun.
Nú fara jarðir í eyði og stórvirkar vélar
bylta um holtum og hólum, og þess er
vart að vænta, að allir álagablettir séu
jafnkyngimagnaðir og Álagabrekka við
Sandaþorp í Hvalfirði, sem öll áhlaup
hefur staðizt til þessa. Álagablettirnir
týna því væntanlega tölunni, en sagn-
irnar, sem þeim eru tengdar, geyma
minjar um fornan átrúnað feðra vorra,
og mun hann standa rótum djúpt í
fyrnsku og eiga sér skýringar, þótt nú
sé þær okkur huldar að mestu.
Byggingarlist og örnefni
Húsagerð. Forfeður okkar hafa
ekki arfleitt okkur að varanlegum virkj
um svo teljandi sé. Bæir þeirra og
byggingar eru fyrir löngu horfnar und-
ir svörð, vikur og hraun eða hafa þok-
að fyrir nýrri mannvirkjum. Fornleifa-
fræðingar greina okkur frá því, hvern-
ig húsaskipun var á elztu bæjum hér
á landi og sýna okkur uppgrafna grunn-
fleti þeirra inni í Þjórsárdal og víðar.
En hvernig litu þeir út, hvernig var
byggingarstíllinn? Um það atriði eru
fornminjar fáorðari, þótt fornfræðingar
geti birt okkur rökstuddar hugmyndir
sínar um þá hluti með teikningum.
Erlendis blasa víða við ævafornar
byggingar, hallir konunga og stórfursta,
kastalar riddara og önnur hervirki.
Engir rángjarnir riddarar reistu hér
virkisborgir, en hér gnæfa víða þeir
bergkastalar, sem seint munu falla. ís-
lenzk byggingarlist forn birtist okkur
að riokkru í fjöllum og fellum ef vel er
að gáð.
Skálafell. Flestir kannast við einhver
Skálafell, margir hafa rennt sér á skíð-
wm f hlfðum þefrra. f Noregi eru nokk-
ur fell með slíku eða svipuðu nafni, t.d.
Skalaberg. í íslenzkum fornritum er
þess stundum getið, að feliin séu kennd
við skála, skálar hafi verið reistir þar,
en það mun sanni nær, að þau dragi
nafn af lögun sinni. Skálinn var aðal-
húsið á hverjum bæ að fornu. Skála-
fellin eru flest með bröttum hrygg,
minna á þakbrött langhús, sem eitt sinn
voru glæstustu hýbýli þessa lands.
B úrfell. Líkingin milli byggingar
og nafngiftar kemur enn skýrar fram
í Búrfellunum. í Noregi er til fjails-
nafnið Buret, og þar bera allmargir bæ-
ir heiti með Bur- að forlið eða jafnvel
eingöngu Bur: t.d. Buraas, Burnes og
Buret, en þar er mér ekki kunnugt um
neitt Búrfell. Búrið, birgðageymslan,
var nauðsynlegt hús á hverjum bæ, hvort
sem birgðirnar voru miklar eða litlar.
Búrfellin eru ávallt kollótt fjöll eða
fell, einstök; ættarmótið er svo sterkt,
að við þekkjum þau með nafni, þótt við
séum ekki kýnnt fyrir þeim persónu-
lega. Búrið hlýtur að hafa verið með
líku lagi og fellin að fornu. — Þetta
eru ekki einu búrnöfnin á íslenzku
landslagi. A Vestfjörðum (Barða-
strandasýslu) eru bæði Búr, Búrar og
Vindbúrar, nöfn á smáhæðum og kletta-
stöndum. Vafasamt er, að staðirnir,
sem þessi nöfn bera, hafi hlotið þau
af lögun sinni, heldur gæti annað kom-
ið til greina.
Þá koma Kirkjufellin oft brött og
tíguleg hamrafell eins og t.d. Kirkju-
fell við Grundarfjörð. Torfkirkjurnar
okkar eru ekki algildar heimildir um
forn guðshús hér á landi: Kirkjufell-
in vekja e.t.v. sannara hugboð um
miðaldakirkjur hér á landi. Nú er sann-
að að dómkirkjurnar á Hólum og Skál-
holti hafa verið miklar glæsibyggingar
og nær 50 m. á lengd að fornu. Þær
voru reistar á 12. öld. Á þeirri 17. reisti
Brynjólfur Sveinsson nýja kirkju í
Skálholti. Hún var miklu minni en
Ögmundarkirkjan, sem þá var rifin, en
samt var Brynjólfskirkja hið veglegasta
hús. Um 1800 eru báðir biskups-
stólarnir afnumdir og einn biskup sett-
ur yfir landið með setu í nágrenni
Reykjavíkur. Þá var dómkirkjan í
Reykjavík reist, en hún hefði staðið
inni í Brynjólfskirkjunni. Dæmið um
dómkirkjusmíðina sýnir glöggt þróun
íslenzkrar húsagerðar. Torfbæir og
kirkjur 18. og 19. aldar geta vakið
býsna rangar hugmyndir um húsakost
hér á landi á miðöldum.
Hlöðufell eru samstofna orðinu hlaði
og hlaða og munu draga nafn af lík-
ingu við hlaðana. Þetta eru stapafell og
eins og hlaðar að lögun.
B orgir reistu forfeður okkar ekkl
fólki til bústaðar fyrr en seint á 18.
öld, heldur sauðfé. Orðið borg, er auð-
vitað skylt sögninni að byrgja og hug-
takinu að vera borgið. Uti í löndum,
þar sem ófriður geisar, hlóðu menn
sér oft kringlótt virki, til þess að þeim
skyldi borgið, þegar ósköpin dundu yf-
ir. Þessi virki voru oft reist á hæðum
eða nesjum, þar sem auðvelt var til
varnar af náttúrunnar hendi eða nauð-
syn var að verja árásarliði leiðir. Sum-
ar þessara fornu borga urðu síðar að
köstulum og loks að borgum nútímans,
þegar aldir liðu. Annarra biðu ekki svo
mikil örlög. S«ður á Hjaltlandi sjást
enn rústir rúmlega 70 borga eða hér-
aðsvirkja, sem eiga aldur að rekja allt
aftur á bronsöld. Móseyjarborg er mest
þeirra og frægust, þótt engir séu þar
íbúarnir. Hér heima hlóðu menn sér
héraðsvirki, aðeins norður í Víðidal í
Húnaþingi, hið fræga Borgarvirki, sem
er þó að mestu gert af náttúrunni. Um
það var aldrei barizt, svo að vitað sé.
Það var ekki þjóðin, heldur náttúru-
öflin jarðeldurinn, sem hlóð hér stór-
borgir, og sumar eru jafnvel kenndar
Framhald á bls. 9
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
13. nóvember.