Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Page 4

Eitt tungumál fyrir alian hetminn
Eftir Mario A. Pei, prófessor í
rómönskum málum viö
Columbia University í NY.
FORMALI ÞYÐANDA
Fyrir nókkrum árum kom út bók í
Ameríku, er nefndist „One Language
for the World and How to Achieve it“
(Eitt tungumál fyrir heiminn og
hvernig á að koma því í framkvæmd).
Höfundur bókarinnar heitir Mario A.
Pei, og er hann prófessor í rómönsk-
um málum við Columbíu-háskóla í
New York. Hann er ítalskur að upp-
runa, fæddur á ítalíu árið 1901, en
fluttist með foreldrum sínum 7 ára
gamall til Bandaríkjanna. Er hann
jafnvígur á bœði málin, ensku og
ítölsku, og auk þess á frönsku og
spœnsku, en ýmis fleiri mál les hann
og talar, ef þörf gerist, en kann mál-
fræðileg skil á um það bil hundrað
af helztu tungumálum heims. Hann
hefur ritað um 40 bækur, aðallega
um málfræðileg efni, auk fjölda rit-
gerða í timarit. Ein af bókum hans
heitir „The World‘s Chief Languages“,
sem í er ágrip af málfræði og dálítið
orðasafn um 30 tungumála, þar á
meðal íslenzku.
Á striðsárunum veitti hann forstöðu
námskeiði í 37 tungumálum í Colum-
bíu-háskóla fyrir hermenn, sem taka
áttu þátt x heimsstríðinu. I stríðinu
komust menn að raun um, hve baga-
legt og jafnvel háskalegt það gat verið
að hitta fyrir fólk, sem ómögulegt var
að gera sig skiljanlegt fyrir og jafnvel
pkki unnt að fá vissu fyrir hvort voru
fjandmenn, bandamenn eða hlutleys-
ingjar. Og þá vöknuðu menn við þann
vonda draum, að enskan, sem þeir
höfðu tálið lykilinn að öllum heim-
inum, varð þeim að litlu liði um
mikinn hluta heims.
Ég býst við að það hafi fyrst og
fremst verið vegna reynslu stríðs-
áranna, að það varð rótföst skoðun
prófessors Peis, að bráða nauðsyn beri
til þess, að valið verið eitt tungumál
til þess að kenna öllum bömum i öll-
um löndum heims jafnframt eða næst
á eftir móðurmálinu. Ef öll ríki ver-
aldar gœtu komið sér saman um slíkt
val, þá væri lausn fengin í tungu-
málaerfiðleikum heimsins á einum
mannsaldri. Fyrir þessari skoðun hefur
hann gert skýra grein í bók þeirri,
sem nefnd var hér á undan. Hún kom
fyrst út 1958, en 2. útgáfa (að því er
virðist óbreytt) kom út 1962. Hún
skiptist í þrjá hluta. Fyrsti hlutinn
hljóðar um þörfina fyrir slíkt eitt al-
þjóðamál, annar hlutinn um hvernig
háttað hefur fyrr á tímum í þessum
efnum og hvaða tillögur og tilraunir
til lausnar vandanum hafa verið gerð-
ar, og loks hljóðar þriðji hlutinn um
lausn vandamálsins eins og nú horfir
við frá sjónarmiði höfundar.
Að mínum dómi á fyrsti hluti bókar-
innar, um þörfina á einu álþjóða-
tungumáli, mest erindi til vor ís-
lendinga, því að fyrir henni er gerð
skýrari grein en ég hef séð annars-
staðar. Hér er um verulegt vanda-
mál að rœða og það snertir oss ís-
lendinga ekki síður en aðrar þjóðir.
Og vandamálið krefst úrlausnar, en
á því virðast litlar horfur, að sú lausn
fáist bráðlega, sem állir mættu vel við
una. Þó að atkvæði vor íslendinga þar
um séu svo léttvœg, að engu máli
skipti hvorum megin hryggjar vér liggj
um, þá er eigi að síður forvitnilegt
að kynnast því, sem höfundurinn hef-
ur að segja um þau atriði, sem veru-
legu máli skipta viðvíkjandi lausn
málsins og hvaða uppástungur hann
sjálfur gerir. Miðhluti bókarinnar er
langlengstur, nœrri helmingur bókar-
innar. Hann er sögulegur og frœði-
legur og síður við álmenningshæfi, en
hann er fróðlegur og segir frá ýmsu
skemmtilegu frá fyrri tíð.
Höfundurinn hefur veitt leyfi til að
birta hér í blaðinu þá kafla úr bók-
inni, er henta þótti í xslenzkri þýð-
ingu x heilu lagi eða stytta. Munu
því verða birtir hér smámsaman kafl-
ar úr fyrsta og þriðja hlutanum, en
hinsvegar ekki úr miðhlutanum, nema
örstuttur útdráttur.
Þorsteinn Þorsteinsson.
INNGANCUR
Hvað mundi gerast, ef öll börn í
veröldinni lærðu annað tungumál auk
móðurmálsins? Ekki eitthvert annaS
mál, heldur öll sama málið.
Eftir þrjátíu ár mundi þá ekki vera
þörf fyrir neina túlka á mæltu málL
Böm vor gætu þá ferðazt um allan
heim og kynnzt auðveldlega og með
eðlilegum hætti siðum og hugsunar-
hætti annarra þjóða í framandi lönd-
um af eigin reynd.
Eitt af því, sem nú er brýnust þörf
fyrir í veröldinni, er eitt tungumál,
sem allir geta talað og skilið. En þessi
þörf verður miklu, miklu brýnni á
komandi tímum, í heimi barna vorra
og afkomenda þeirra.
Verður þetta almenna tungumál fram-
tíðarinnar að vera tilbúið mál eða gervi-
mál, svo sem esperanto? Eða verður það
að vera ein af hinum miklu þjóðtung-
um, svo sem enska, franska eða rúss-
neska? Ekki endilega. Það yrði sérhvert
tungumál, þjóðtunga eða gervimál, sem
valið yrði með almennu samkomulagi
af þjóðum heims. ________
Til þess að koma að fullum notum,
ætti kennsla í þessu máli að byrja á
fyrsta kennsluskeiði, jafnhliða móður-
málinu — eða jafnvel þegar í leik-
skólum.
Hvers vegna er svo brýn þörf á öllu
þessu? Til þess liggja mjög augljósar á-
stæður.
Fyrr á tímum voru menn miklu stað-
bundnari og líkur ekki miklar til að
hitta fólk, sem talaði annað mál. Síð-
ustu fimmtíu árin hefur þetta gerbreytzt.
Hver sem lífsstaða manns er, eru lík-
urnar til þess, að hann þurfi einhvern-
tíma að ferðast til útlanda, tifalt meiri
en þær voru á nítjándu öldinni. Og
það fer varla hjá því að hann þurfi
einhverntíma í sjálfu heimalandinu
að gera sig skiljanlegan við einhvern,
sem ekki talar ensku.
Likurnar á ferðalögum til útlanda og
beinum afskiptum af útlendingum eru
að minnsta kosti tvöfaldar fyrir börn
vor á móts við oss sjálf. Fyrir börn
þeirra verða þær fjórfaldar og áður en
öld er liðin verður sá maður eða sú
kona, sem ekki hefur tækifæri til að
ferðast til útlanda, eins sjaldséð og sá
sem nú á dögum hefur aldrei farið
neitt út úr heimaþorpi sínu.
Þó eru aldir liðnar síðan menn fóru
að brjóta heilann um að skapa eða
útvelja alþjóðamál, tungumál fyrir alla,
sem yrði talað, skilið, lesið og skrifað af
öllum þjóðum jarðarinnar. A seytjándu
öld, þegar fyrst var farið að gefa þessu
verulegan gaum, var það ekki neitt
brýnt vandamál. Það varð ekki aðkall-
andi fyrr en á nítjándu öldinni, er
bylting hófst í viðskiptum og samgöng-
um. En nú þegar þoturnar hafa komið
öllum löndum jarðarinnar í fárra stunda
fjarlægð hverju frá öðru, er þetta
vandamál næstum orðið jafnbrýnt og
hvernig á að halda lífi þrátt fyrir á-
hættu kjarnorkuvopnanna.
Eini verulegi örðugleikinn er fólginn
í aðferðinni við að velja það mál, þjóð-
tungu eða gervimál, sem á að gegna hlut
verki alþjóðamáls. Þegar þeim tálmum
hefur verið rutt úr vegi, hafa nútíma-
þjóðfélög nóg efni til að tryggja fram-
gang þessa áforms.
Oft er spurt: „Hver hefur þörf fyrir
alþjóðamál?“ Svarið er: „í rauninni
allir".
Allir kannast við þá erfiðleika, sem
fulltrúar hjá Sameinuðu þjóðunum
verða fyrir, við hinar margbrotnu að-
ferðir skyndiþýðinga, einnig vísinda-
menn, stúdentar og gistiprófessorar,
ferðamenn og verzlunarfólk, trúboðar
og leiðbeinendur við verkleg fyrirtæki,
innflytjendur og útflytjendur. Það er
auðsætt að allt þetta fólk mundi vera
hlynnt alþjóðamáli.
Þetta má enn betur sjá af svörum
við spurningum, sem beint hefur verið
til íbúa nokkurra landa í heild. Við
skoðanakönnun Gallups, sem fram-
kvæmd var fyrir fáum árum í
Bandaríkjunum, Kanada, Noregi og
Hollandi, kom í Ijós, að nálægt 80%
þeirra, sem spurðir voru í hverju þess-
ara fjögurra landa, voru hlynntir alþjóða
máli, sem kennt væri í öllum barna-
skólum heims fullkomlega til jafns við
þjóðtungurnar, svo að börn hvers lands
gætu, er þau stálpuðust, talað bæði
málin, þjóðtunguna og alþjóðamálið,
jafnliðugt.
Þessi áhugi almennings tekur málið
út af sviði lærðra manna og stefnir
því beinlínis fyrir dómstóla almennings-
álitsins. Það eru ekki aðeins nokkrir
utanríkisfulltrúar og stjórnaráðsmenn
viðriðnir þýðingarvandamál, sem hafa
þörf fyrir alþjóðlegt tungumál, né nokk-
rar milljónir ferðamanna sem eru í
vandræðum með gistihúsvist. Það er
heldur ekki aðeins hinn mikli fjöldi
manna, sem glímir við það lífsvanda-
mál að leita sér atvinnu erléhdls. Nei,
það er allur almenningur. Það eru
feður og mæður, sem bera fyrir brjósti
framtíðcirvelfarnað barna sinna, æsku-
fólk, sem langar til að komast í kynni
við æskufólk í öðrum löndum. Fólk af
öllum stéttum, sem einhverntíma
hefur rekið sig á þann múrvegg, er
stafar af vöntun sameiginlegs tungu-
máls, mundi fúslega vilja fella þann
múr.
Það er tvennt ólikt að gefa spurn-
ingu jákvætt svar sitt við skoðanakönn-
un og að gera nokkuð málinu til stuðn-
ings. Flestir eru of önnum kafnir við
sín störf og viðfangsefni sinnar eigin
stéttar til þess að fara út á stræti og
gatnamót til þess að reka áróður fyrir
alþjóðamáli, líkt og kvenréttindakon-
urnar gerðu, þegar þær börðust fyrir
kosningaréttinum í upphafi þessarar
aldar.
En þetta sýnir jafnvel enn betur hve
málið er mikilvægt. An stuðnings
nokkurra fastmótaðra stórsamtaka eða
þrumandi áróðursfunda hefur hugmynd-
in um alþjóðatungumál hlotið fylgi
fjögurra af hverjum fimm sem um það
hafa verið spurðir.
Það er því tímabært að taka málefni
þetta til rannsóknar lið fyrir lið, ekki
í því skyni að mæla með neinni sér-
stakri lausn (en það er það sem nú
ber mest á), heldur til þess að fá málið
upplýst frá öllum hliðum.
Hver er þörfin? Af hverju stafar hún?
Á hvaða sviðum mannlegrar athafnar
verður hennar tilfinnanlegast vart? Til
hvaða ráða grípa menn? Hvaða ómeð-
vituð úrræði hafði áður verið notazt
við? Hvaða tungumál sýnir sagan, að
notuð hafa verið í viðskiptum milli lýð-
heilda, sem töluðu liver sitt tungumál?
Hvenær tók hugmyndin um gervimál
að grafa um sig, og hvernig var henni
tekið? Hverjar lausnir eru gerlegar
miðað við nútíma aðstæður? Mætti
nota einhverja þjóðtungu? Mætti breyta
henni að einhverju leyti til þess að
gera hana haganlegri til þeirra nota?
Væri viðunandi að nota fleiri mál en
eitt? Hversu er ástatt um „hlutlaus**
gervimál nú? Hvaða kosningavél yrði að
setja á laggirnar til að velja heims-
mál? Hvernig þyrfti að koma valinu I
framkvæmd? Hverjar mundu afleiðing-
ar þess verða og hve snemma mundi
fullur árangur nást?
I þvi sem hér fer á eftir, má finna
svör við sumum þessara spurninga.
(Frh.).
Hagalagðar
Andlát Baldvins Einarssonar
Að Baldvin þótti hinn mesti sökn-
uður og mannskaði, sem von var,
því hann þótti líklegur til mikillar
nytsemdar landi og lýð, er allt fór
saman hjá honum i senn: víðtæk
þekking, brennandi áhugi og beztu
mannkostir. Hafði enginn maður orð-
ið þjóðinni almennt jafn-harmdauði
síðan Eggert Ólafsson leið. Bjami
Thorarensen hóf að kveða saknaðar-
stef eftir hann, og fer þannig af
stað, að ætla mætti að orðið hefði
snilldarkvæði, í líkingu vi'ð önnur hin
beztu saknaðarljóð hans ef áfram
hefði haldizt. Er þetta hvort tveggja í
senn upphaf og endir kvæðisins:
ísalands
óhamingju
verður allt að vopni;
eldur úr íðrum þess,
ár úr fjöllum
breiðum byggðum eyða.
Það er eins og söknuðurinn hafi
tekið fyrir kverkar honum, er hér
var komið, og varnað honum máls.
(Dagrenning).
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. desember 1966