Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Side 8

Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Side 8
forni alþýðufróðleikur, sem geymd- ist í minni manna og hver lærði af öðrum milliliðalaust, verið á hröðu undanhaldi hér á landi sem annars staðar. Hann var orðinn til í fábreyttu bændaþjóðfélagi, og hið margslungna bæjarlíf reyndist hon- 3um því ekki hollt til langlífis, og breyttar aðstæður í sveitum lands- ins raunar ekki heldur. Með því er raunar ekki sagt, að frásagnar- listin sé gersamlega útdauð í arga- þrasi nútímans. Góðir sagnamenn njóta hvarvetna vinsælda, sögur og vísur fljúga enn mann frá manni, meira að segja hef ég sann- frétt, að táningarhópur nokkur í austurhluta borgarinnar hafi hryll- ingssögur á dagskrá á myrkum síðkvöldum og semji þær jafnharð- an. En sögurnar hafa að sjálfsögðu breytzt með breyttum áheyrendum. Það væri að ýmsu leyti fróðlegt og skemmtilegt að fá yfirlit yfir þær breytingar, sem hafa orðið á sagna- skemmtaninni síðustu þrjá áratug- | - g|| Islenzkt lieimili um miðja síðustu öld. Myndin er úr ferðabók Forbes frá 1860. Um söfnun þjdösagna og þjdðlaga Hallfreð Örn Eiríksson Eftir ina, en eins og málum er nú hátt- að, verður það að bíða enn um sinn, því að brýnni verkefni kalla að. Undanfarin þrjú sumur hef ég ferð- azt á vegum Handritastofnunar íslands og Þjóðminjasafns fslands, en þessar söfnunarferðir hafa einnig verið styrkt- ar af Vísindasjóði íslands. Hef ég þá oft verið spurður að því, hvers vegna verið sé að safna þjóðsögum og þjóð- lögum, því að öllu hafi verið safnað fyrir löngu, og menn geti lesið allt, sem máli skipti, í prentuðum bókum. Þessi rök gegn söfnuninni eru að mörgu leyti athyglisverð, þó að þau séu að sumu leyti reist á misskilningi á þeirri söfnun, sem nú er á vegum Hand- ritastoínunar íslands. Ekki verður annað með sanni sagt en miklu hafi verið safnað af þjóðlegum fróðleik hér á landi síðustu hundrað árin. Lang- mest hefur auðvitað farið fyrir af þjóð- sögum, en þulur, þjóðkvæði, málshætt- ir, gátur, þjóðhættir og þjóðlög hafa heldur ekki orðið út undan. En þrátt fyrir mikið starf, sem innt hefur ver- ið af hendi, er mörgu ósafnað enn. Kemur þar hvorttveggja til, að alltaf bætist við það, sem fyrir er, eins og áður var á bent, bæði í bundnu máli og óbundnu, og ýmis eldri fróðleikur hefur annaðhvort aldrei komið í leit- irnar áður eða hann lifir í annarri mynd en hinni skrásettu. Menn mega sízt af öllu halda, að lífi þjóðsögu sé lokið, þegar hún hefur verið skráð, eða hin skráða mynd þurfi að vera rétt- ari, þ.e. nær hinni upprunalegu mynd en sú gerð, sem gengur í munnmælum. Þar að auki batna sagnir vanalega við það að vera sagðar oftar, þser slípast í endurtekinni frásögn. Það er enn ó- rannsakað mál að miklu leyti, hvernig og hvers vegna þær breytast, og því miður hefur því verið gefinn alltof lítill gaumur fram til þessa. Annars hefur söfnunin undanfarin sumur verið bundin við þær sögur, sem menn hafa heyrt sagðar, og þann skáldskap, sem fólk hefur heyrt farið með, þó að verið geti, að bæði sögurnar og kvæðin hafi verið skráð. Sama máli gegnir um þjóðlögin. Verður sami háttur hafður á í framtíðinni. S vo er nú um ýmsan þjóðlegan fróðleik, að ekki má lengur dragast, að lögð verði sérstök áherzla á skipulega söfnun hans. Skal þar fyrst nefna þjóð- sögur, sem hafa að kjarna hverfandi þjóðtrú, eins og huldufólkssögur, draugasögur, tröllasögur og útilegu- mannasögur. Þar næst koma ævintýri: sögur af karli og kerlingu í koti sínu og kóngi og drottningu í ríki sínu og þeirra börnum, og má segja, að þessar síðasttöldu sögur séu orðnar enn sjald- gæfari en hinar fyrri, ef nokkuð er. Þulur bæði af mönnum og dýrum eru heldur ekki lengur á margra vörum, og gömul kvæði, sem einhvern tíma hafa verið kveðin við dans, fyrir minni þeirra, sem nú eru elztir, kunna líklega ekki margir nú. Af þjóðlögum má nefna rímnalög og gömul sálmalög auk eld- fornra tvísöngslaga. Að ýmsu leyti er söfnunin komin skást á veg varðandi rímnalög og gömul sálmalög. Af þeim hefur allmiklu verið safnað með nýj- ustu aðferðum meira en bundnu máli og óbundnu. Hefur söfnunin leitt til þess, að nú sést miklu greinilegar en áður, hve mikið vantar á, að heildar- mynd hafi fengizt af íslenzkum rímna- lögum og hinum gamla sálmasöng. Enda þótt draugasögur, huldufólks- sögur, útilegumannasögur, tröllasögur og æfintýrasögur gangi. nú lítt eða ekki í munnmælum eða hinar yngri kynslóðir nemi þær af hinum eldri, hafa kynslóðaskilin orðið einna skörpust á sviði tónlistarinnar. Gamla sálmasögn- um svokallaða var útrýmt í kirkjunum á síðasta hluta 19. og fyrri hluta 20. aldar, og hann var lagður niður í heimahúsum um svipað leyti eða nokkru síðar. Til eru heimildir um það, að sums staðar voru gömlu lögin sungin við Fassíusálmana fram undir 1930, og virðist það hafa farið eftir sveitum. Enn munu því vera allmargir á lífi sem sungu þessi lög í heimahúsum fram á fullorðinsár. Er þess vegna ráðrúm til, verði skjótt við brugðið, að hljóð- rita alla Passíusálmana, eins og þeir voru sungnir, og væri það verðugt minnismerki um þá ástsæld, sem þetta stórbrotna verk hefur notið meðal þjóð- arinnar. Í^ímur voru kveðnar allvíða í heimahúsum fram undir 1920 og jafnvel á Hornströndum sums staðar fram und- ir 1940, en af ýmsum ástæðum, breyttri húsaskipan, fjölbreyttari bókakosti, áhrifum útvarps og blaða og öðrum fleiri, sem ekki verða raktar hér, lagð- ist þessi forna list nær algerlega nið- ur. Það væri full ástæða til að reyna að safna upplýsingum um hvers vegna rímnakveðskapurinn lagðist niður á hverjum stað, það virðist hafa farið nokkuð eftir sveitum, hvaða ástæður riðu baggamuninn. Enn hefur ekki tek- izt að vinna úr þeim gögnum, sem safn- að hefur verið allvíða um land, en ekki sakaði að safna enn víðtækari upplýs- ingum. Kvæðamannafélagið Iðunn hef- ur unnið ómetanlegt starf bæði við það að halda við rímnakveðskapnum og og hljóðrita gömul rímnalög og bjarga þeim þannig frá glötun. Samt er hér mikið verk óunnið, og það má ekki dragast. Þrátt fyrir víðtæka söfnun hef- ur allt of lítið verið gert af því að hljóðrita heilar rímur og jafnvel rímna- flokka, en án þess verður vitneskja okkar enn minni um rímnakveðskap- inn, eins og hann var, en minni en hún þyrfti að vera. Slíkar hljóðritanir hljóta að verða undirstaða allra fræðilegra rannsókna á þessari einstæðu skemmt- an. Það eru ekki mörg ár frá því, að þær voru hafnar, enda var þar allt erfiðara fyrir, áður en segulbandstækin komu. Því miður verður varla unnt að fá tæmandi vitneskju um rímnakveð- skapinn eins og málum er nú komið, en takist að finna nógu marga kvæða- menn, einkum hina eldri, og fá þá til að kveða, má búast við því, að hugmynd- irnar um rím íakveðskapinn verði enn gleggri en nú. Eitt er það, sem varla hefur verið nógu gaumur gefinn, en það er að safna upplýsingum um sagna- og kvæða- menn, sögur þeirra og kveðskap auk: heimildarmanna þeirra. Slík heimilda- söfnun gæti gefið mikilsverðar upp- lýsingar um list þéirra og þær breyt- ingar, sem hún er undirorpin. Kemur þar margt til, t.d. smekkur þeirra og áheyrenda á hverjum tíma, en jafn- framt kringumstæður, uppeldi kvæða- og sagnamannanna, staða þeirra í þjóð- félaginu og tilgangur þeirra með því að segja sögur og kveða rímur og fara með þulur og annað bundið mál. Lík- legast koma þarna aldrei öll kurl til grafar, en ekki spillti að fá athuga- semdir le„_..da um þessi atriði og álit þeirra. IV ú hefur verið drepið á ýmiss konar sagnir, þjóðlög, þulur gátur og margt fleira. En sögurnar spanna yfir víðasta sviðið, og það eru margs konar sögur, sem einnig væri vert að safna. Söguefni eru næstum óþrjótandi, og mætti æra óstöðugan að telja þau öll upp, enda yrði sú upptalning auðvitað aldrei fullkomin. Þó er ekki úr vegi að benda mönnum á fáein atriði til að minna menn á sögur. En það vil ég taka skýrt fram, að með þessu er ég ekki að leggja neinn dóm á einstakar sögur og söguefni. í raun réttri eru allar sögur merkilegar hver á sinn hátt. Sagnir hafa skapazt um ýmiss kon- ar veiðar, t.d. bæði laxveiðar og síld- veiðar, og allt þar á milli, enda eru menn þá í nánara sambandi við höfuð- skepurnar en annars og þá frekar von á óvæntum atburðum. Sumir láta sér 8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4. desember 1966

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.