Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Qupperneq 12

Blaðsíða úr Rcykjabók, sem talin hefnr verið geyma einna elzta handrit
að Njálssögn og mun rituð nálægt 1300. Hér segir frá því er Gunnar reið
heiman og sneri aftur.
#MI ■■■■■■■■■»■■■■■■■•■■■■■■■■■■■■■■■■»■■■■■«*
RITUNARTÍMI
Framhald af bls. 1
íínum hefur betur þekkt til ísiands og
íslendinga, enn fremur Björn M. Ólsen
Og ýmsa menn á íslandi, sem lagt hafa
nokkuð fram til rannsókna íslendinga-
sagna á síðustu áratugum. Síðan hefur
þ-essi stefna breiðzt út til annarra landa.
Ef litið er á íslendingasögur án fyrir-
framsikoðana og spurt að heimildum,
gefa sögurnar sjálfar svar, sem virðist
mega við hláta til frekari rannsókna. í
fyrsta lagi er vitnað í þeim til vísna eða
kvæða, sem sögð eru gömul, oftast talin
ort af söguhetjunum sjálfum. í öðru lagi
er vitnað til munnlegra sagna eða fróð-
leiks, og er þá oft kveðið svo að orði:
Þat er sögn, svá er sagt, segja sumir. ...
en aðrir segja o.s.frv. Þessar tilvitnanir
Ihafa aldrei verið rannsakaðar gaumgæfi-
lega, en líklegt er, að þær vísi í eldri
sögum í raun og veru til munnlegra
sagna eða fróðleiks, en í yngri eða
yngstu sögum er ekki loku fyrir það
skotið, að þessi orð séu stæld eftir því
sem stóð í eldri sögum. Þriðja tegund
heimilda, sem stundum er vitnað til, eru
aðrar sögur eða ritaðar heimildir.
í lokaorðum um bókfestukenninguna
kemst prófessor Einar Ólafur að orði á
þessa leið:
Irar og fslendingar 'bjuggu báðir á
noi'ðurvesturihjaranum, og hjá báðum
tíðkuðust sögur. Er því eðlilegt, að sú
hugsun geri við og við var,t við sig, að
munnlegar frásagnir Íslendinga hafi orð-
ið fyrir áhrifum og glæðingu frá írskri
sagnamenningu. Því verður ekki neitað,
að slíkt kunni að hafa átt sér stað. Þó
er þess að gæta, að hvergi er þess getfð,
að islenzkur eða norrænn maður lærði
sögur af írskum fræðimanni og ekkert
er það í sögunum, sem sanni kynni af
þessu tagi. Einstök minni sanna ekkert
slíkt. Hitt væri heldur, að líking í orða-
lagi ínsikra og íslenzkra sagna vitnaði um
náin tengsl, en hún kemur fyrir í álaga-
formálum ævintýra. Sennilegast þætti
mér, að þetta stafaði frá sögn írsks fólks
á íslandi, og þá á landnámsöld, en ekki
síðar, en líklega er hér um að ræða
sagnir lægri stéttar manna, ekki frásögn
frægra sagnamanna eða fræðimanna,
sem hafi orðið til fyrirmyndar í mann-
fagnaði og vdð hirðir. — Munnlega frá-
eögn, þá er kann að hafa verið ein rót
íslendingasagna, er unnt að skýra með
íslenzkum kringumstæðum.
Norskir fræðimenn hafa dregið fram
( dagsljósið munnlegar frásagnir, sem
HVERT EFNI VERÐUR
Framhald af bls. 9
safna þjóðsögum ef Grimms bræður
hefðu ekki fyrr starfað. Og á það má
minna í þe/su sambandi, að Búkollu-
sevintýrið hefur verið rakið suður í
Arabíu og því má efast um hve margar
alíslenzkar þjóðsögur séu yfirleitt til
þegar ein hin rammíslenzkasta er rakin
tll þjóða, sem áður voru kallaðir Tyrk-
i*.
— 8vo að við snúum okkur að öðru
■elgt Er íslenzkum bákmenntum veitt
■tikil athygli í Danmörku um þessar
Kundir?
— Nei, sama og engin. Þetta getur
stafað að mörgu, m.a. af því hve þýdd-
ar bókmenntir seljast lítið í Danmörku
sem stendur. En þess má geta, að Salka
Valka í þýðingu Gunnars Gunnarssonar
er að koma út í endurútgáfu nú í haust
gengið hafa á ýmsum stöðum í Noregi
á síðari hluta 19. aldar. Þetta voru nokk-
uð langar frásagnir, lengri en þjóðsögur
eru vanar að vera, eða voru eins og
margar þjió'ðsögur væru settar saman, og
og auk þess kemur nú út hér Ijóðaúr-
val Hannesar Péturssonar í þýðingu
Foul M. Pedersens. En Danir hafa van-
ið sig af því að lesa hækur í þýðingum.
Þær bækur, sem mest seljast hér nú,
eru ódýrar enskar bækur. Ég get nefnt
sem dæmi, að útgáfufyrirtæki hér, sem
gaf út þýdda bók enska, seldi eitt ein-
tak af sinni útgáfu á móti hverju ensku.
Þó virðast engin takmörk fyrir því hve
dýrar bækur er hægt að gefa út hér.
Den danske Vitruvius eftir Thurah,
sem kostaði tæpar fimmhundruð krónur
danskar bindið, var upppöntuð daginn
áður en hún kom á markað. Ég held því
ekki að það séu peningar, sem skipta
mestu máli í sambandi við bókakaup,
heldur hitt, eins og ég nefndi áðan,
að menn hafa vanið sig af að lesa þýdd-
ar bækur. Þetta kemur sér auðvitað
ekki vel fyrir okkur íslendir.ga, því að
fáir Danir munu komast upp á lag með
að lesa íslenzkar bækur á frummál-
inu.
J. H. A.
taldar með meira sagnfrœðilegu inni-
haldi en þjóðsögur hafa að jafnaði. Þess-
ar frásagnir hafa verið bornar saman
við íslendingasögur, og má ýmislegt af
þeim læra. Mér virðist það koma greini-
lega í ljós, að þessar merikilegu munn-
legu frásagnir standi á miklu lægra
listarstigi en flestar íslenzku sögurnar.
Hitt mæbti hugsa sér, að heimildir sumra
sagnanna kynnu að hafa verið likar
þessum norsku frásögnum. Þó er óefað,
að í Noregi voru á þeim tíma engir, sem
likja má við fróða menn á íslandi á 11.
og 12. öld. Eigi að síður gætu norsku
sagnirnar geffð hugmynd um mikils-
verðan þátt í tilurð fslendingasagna, en
sögurnar sem mikils háttar bókmennta-
tegund verða efcki til fyrr en hinar
munnlegu frásagnir lenda í höndum
manna, sem hafa kunnáttu í að skrifa,
Margt mætti segja um þessar norsku
munnlegu heimildir, t.d. virðist svo sem
þær bafi verið mjög sundurieitar í varð-
veizlu, stundum kann einhver sagna-
maður að hafa sett saman langa heild
úr brotum, en hjá öðrum voru frásagn-
irnar skemmri og náðu yfir JEærri þætti.
Þessi sundurleita varðveizla virðist auð-
sæ í gögnum þeim, sem til eru um
norsku frásagnirnar.
E f menn hugsuðu sér, að munn-
legar heimildir einhverra íslendinga-
sagna hefðu verið líkar þessu, er aiiS-
sætt, a'ð söguritarinn mundi oft, að lik-
indum alltaf, hafa haft mikið verk að
vinna. Jafnvel þó að gert væri ráð fyrir,
að hann gæti stuðzt við nokkuð langar
frásagnir, hefur hann þó óefað orðið að
safna sér meira efni héðan og handan
að, svo að ektki sé rætt um þa'ð, þegar
heimildir hans voru brotasilfrið tómt,
Mjög oft hefur hann þótzt verða að
tengja saman, gefa efninu stefnu og
sameiginlegt innihald, og loks má ætla,
áð honum hafi þótt þörf að breyta
margri líflausri staðreynd í dramatíska
frásögn.
Þær líkur um verk höfundanna, sem
dregnar voru af hinum norsku fráshgn-
um, fá nokkurn styrk af því, sem i
heimildunum stendur. Hér að framan
var þess getið, að í sögunum stæði allofit
„sumir segja.... en aðrir segja“, og
bendir það á missagnir. Sjaldan er í ís-
lendingasögum getið heimildarmanna
söguritaranna eða þ'á manna, sem voru
litlu fyrir þeirra daga, en það er þá varð
andi einstaka kafla (um haus Egils, Eg-
ilssaga, 8-6. kap.; bein Snorra goða og
annara EyPbyggjasaga, 65. kap.; um
ikirkjuna á Völlum og Tómasdrápu,
Bjarnar saga Hítdælakappa, 19. kap., —
hér hyggur Sigurður Nordal átt við rit-
aða heimild). Athugun á öðrum ritum
veitir nokkra hjálp. Ari fróði vitnar um
einstök atriði í íslendingabók til margra
faeimildarmanna. En ævi Noregskon-
unga ritaði hann „eptir sögu Odds Kols-
sonar, Halls sonar af Sfðu, en Oddr nam
at Þorgeiri afráðskoll, þeim manni, er
vitr var ok svá gamall, at hann bjó þá
í Niðarnesi, er Hákon jarl inn riki var
drepinn“ (formáli Heimskringlu). Aftan
við handrit af Ölafs sögu Tryggvasonar
Odds munks eru taldir upp heimildar-
menn söguritarans (flestir telja að þar sé
átt við Gunnlaug Leifsson), og eru þeir
sex að tölu, og dreifast kaflar án efa á
þá. í fráisögn Gunnlaugs munks af ber-
serkjunum á Haukagili vitnar hann til
Glúms Þorgilssonar (Fms. I, 266).
Aðeins eitt dæmi virðist vera um það,
að í íslendingasögu sé vitnað til eins
heimildarmanns, „er sagði sögu þessa“,
en þar er að ræða um Dnoplaugarsona-
sögu. Heimildarmaðurinn er nefndur
Þorvaldur. Ætt hans er rakin frá Grimi
Droplaugarsyni, en þar er villa í, sem
ekki verður leiðrétt með vissu. Kann
hún að variða tíma heimildarmannsins,
og jafnvel er óvlst, hvort farið sé eftir
munnlegri eða skriflegri frásögn hans.
Hafa forlögin í þetta sinn verið óþarf-
lega meinibægin.
A llmörg dæmi finnast þess, að
sögur séu varðveittar í fleiri gerðum
en einni. Þegar efnismunur er milrilil,
hafa ýmsir færðimenn gripið þetta feg-
insihendi og skýrt mörg dæmin svo, að
þar sé að ræða um óháða texta og þvi
örugg vitni um tilbrigði úr munnlegri
frá'sögn. Á siðari tímum hafa menn þó
meir og meir snúizt gegn þessari hug-
mynd. Verður nánar rætt um þetta efni
síðar í bókinni, svo og þau rök, sem að
þessu lúta.
Tilvitnanir í íslendingasögum era
ekki mjög margar, og þær segja sjálf-
sagt lítið til þess, hve notkun rita'ðra
faeimilda hefur verið tið, en af líkingu í
orðalagi má oft ráða það. Stundum er
því Mkt sem bak við eina sögu sé önnur.
En auik þess sem faöfundur einnar ís-
lendingasögu þekkir aðra og notfærir
sér hana, verður þess oft vart, að hann
'þckkir konungasögur (og vitnar stund-
um til þeirra). Landnáma er líka stund-
um heimild, einikum í yngstu sögum og
þó víðar, en auk þess er mikið efni tekið
úr sögunum í sumar gerðir hennar. Þá
hafa menn í seinni tíð uppgötvað tilvist
og notkun gamalla mannfræði- og tíma-
talsfaeimilda, sem nú eru glataðar að
miiklu leyti, og a'ð þessu hefur óefað
kveðið meira en nú verður sannað.
Þetta má ráða af ýmislegum vitnisburði
og leifum. Þannig er v-arðveitt í Mela-
bókarihandritum Eyrbyggju Ævi Snorra
4. desember 1966
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS