Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Blaðsíða 14

‘■^m
f{
► 4jtml'l«n
CLnS,( 1
:k1-JES?
«Wet?
...., , ,
pyr V«H*«Httvc ,\ fýjr «<T»*l»>«*n
a,«Wi fynt ]»lr P*S!8
i*n «*#> x« *»* $ry*2t r.
mimxet rU Í ^a^|*tr«giil *x
rn » v V »«♦«* «»”TrtlUjr
,i «*i At»«n^r 4f |»««^nV
»t tírrrr »«a« tVr«‘|irr
* «tt «»|ma Jr \»*t f r»«5fcr troJ. T « ®
rv ♦títfA/r-Íha mt.nf t mt
,tAV.n«W* j«r*%rUmtr rr|mt
tU. y V»vtv •»\*t««,t»»o *»
At t*fun» I <v im J |>IÚ• V-wJESC1* ** V A
•«« ci>ii»a í«t* t. ítaUt lo ux U -vn»tAX a
1*A «lt
1 tpCtt«Í A|*t»t.
**.%. ^ojili »?*«»
C n «-<tn cmit \>«H ú< *»r y/Uftfl; •' ’»|rr*‘* * Ju^
*r Utrolrk* C«» m»,uí **«»5 Wt
mv rUcc fiH. F.ftSS0* 'S' *írrÚ‘
0) *V |a fmv^ f.Vttn * r k«!Ör f tri V”0
^ tittATArito*tUrS.«C* Úy
\*A|: nt 1» ft.tr $«**« • t«««\ »t lA«§_<igr ‘ ¥c-.n®*
4a»H t r<roA*\t»VA u?\?*yc.
ff VAI*1T.'I tt!A% |«í‘ tr I *Ot ' F.V'***’ tSlV
fttttv **et«5.<n|»u. t UttlcJttVr W «*• UU »*vn n|i*.r.
p.»u * .*» f |*i» ;«*** \ .tm.tti pHr* Ícc %*v ‘ ♦' S’*V'«M
(‘•tgjnfav cuuop tmtlk l.tmi..\ r-»r' ,A'*uEt* ’XT' U’
WAtttA m.n tit mU n fV.ri 'v i> ««* *■«
w,

s.

&*>
»_ar«.\ nt.n tv v m |».t « v*'r,f,r < V Ví 'UWl/'l ”
ft< a . CtIaVP \t iiApt I’u' kur^ 'T' I **
|n AtvVrM* it»>«Ar V n vv \»% \*Vr*' VV
Wl rft..)..»rtií r, !.»■•»•. K » V '* V r'i'
.'‘ b.tt' 11-i t'Í »'].,H I^ 1 InOt t ^ 1 )»?*.''' * l',' ' 11'
cinmvtttHð llÍ.hÍT l»AV^i*cn.vrA j««A
tneVn kr ta!m. It t fkí^t fiC at t* Wfx1 £ 1 ‘&&P?*
rrt A VtiiKttHir Tfrcr .-r.klp*' • ^ f i' i'^.v 1 u 1 fC
^iu^vr uccv w»jt lUttto vtlw !?*«’<'•**”
? „t.vii umtA iltlUtr tnwÍMutt' hu-hU u^
»*»*. ItÍf jaAv JiArc & at f .vrtm.vrAr 14 hryv^’ 'UÁT
ifjtfl « AHC AT ImOLtmc AT Vc ,US&' rt
rtAar* mtH.tv. f tt|>o mun .víuAftXi p1*f **a „

Þrju handritsbrot úr Egilssögu eru talin frá því fyrir 1300. Þessi mynd er
af því sem elzt er talið, þeta í ÁM 16 2 A, fol. Þetta handritsbrot hefur jafn-
vel verið talið frá miðbiki 13. aldar og þarf því ekki að vera nema 20 til 30
árum yngra en samning sögunnar. Á blaðinu segir frá deilum Þorsteins Eg-
ilssonar við Steinar Sjónason.
(sem varðveittar eru flestar f Sturl-
ungu) eru ekki heldur í eldri hanidritum
en frá 14. öld. Svo framarlega sem sögur
hafa náð lítilli útbreiðslu — og verið til
í fáum eintökum aðeins — er ekki að
vaenta nema örfárra varðveittra hand-
rita, og siíður gamalla en ungra. En þessi
skortur fornra varðveittra handrita
veldur því, að önnur aldursrök marka
ritun íslendingasagna vanalega miklu
þrengri bás. Og þó er stöku sinnum
toluvert gagn a'ð athugun á aldri hand-
rita. Það er mikilsvert, að elztu handrit
Njálu eru talin frá því um 1300 og eru
fimm að tölu. Fjöldi þeirra tryggir, að
yngri er sagan ekki, því að ólíklegt er,
að öll handritin séu talin yngri en þau
eru í raun og veru. Það er líka ein-
ikennilegt, að svo mörg handrit koima
fram samtímis, ekkert eldra. Á hinn
bóginn verður að gera ráð fyrir nokfcru
af lýndum handritum, svo að sagan virð-
ist hljóta að vera alltaf 10—20 árum
eldri. — Finnbogasaga er m.a. varðveitt
í Möðruvallabók, en sú skinnbók er,
eins og fyrr var sagt, frá árunum milli
1316 og 1350, segjum 1330—40. Ekkert
mælir með meiri aldri sögunnar, og er
vitni handritsins því merkilegt, það
skorðar söguna hé’ðan að (terminus ante
quem).
Skinnbókarbrotið ÁM 162 D2, fol. af
Laxdælu er talið frá síðara hluta 13.
aldar, og styður það tímasetninguna
héðan að.
Alveg einskisverð eru ekki elztu hand-
rit Egilsögu, Eyrbyggju og Heiðarvíga-
sögu, en þar benda þó önnur aldurs-
rrierki á hærri aldur en elztu handrit.
Þannig hefur þá aldur einstakra hand-
rita stundum gildi til tímasetningar
6agna, en af hinu verður ekkert víst
ráðið, þó að ekki séu til nema ung hand-
rit af sögu, einkum þó ef miðaldahand-
riitn af henni eru fá. Til að sanna ungan
aldur sögu þarf þá önnur rök.
Röksemdir af máli
Röksemdir af máli heitir 11. kafli bók-
arinnar. Þar segir m.a.:
N
1 ” aest skal skyggnzt eftir aldurs-
rökum, sem koma fram í máli sagnanna.
Hér eins og áður, eða jafnvel enn meir,
verður jafnan að hafa í huga var'ðveizlu
þeirra. Allur þorrinn er aðeins geymdur
í handritum, sem miklu eru yngri en
frumritin. Vitað er um íslenzka skrifara
á miðöldum, að þeir yngdu upp málið,
breyttu orðskipun, skiptu um orð, ef
þeim þótti mál fornritsins úrelt, og lög-
uðu orðmyndir svo að þær væru í sam-
ræmi við tíma þeirra sjálfra. Þetta
voru náttúrleg örlög texta á lifandi
máli fyrr á tíðum. Af þessu leiðir, að
unglegar orðmyndir í handriti sanna
ekkert um aldur textans. Öðru máli
gegnir um fornlegar orðmyndir, eldri
en frá samtfð skrifara handrits, þær
benda að jafnaði á eldri tima og eru,
þegar svo ber undir, atihyglisvert aldurs-
merki. Þegar til orðaforðans er litið, er
me&t af honum hvorki ungt né gamalt,
heldur hvorttveggja, tilheyrandi málinu
bæði fyrr og síðar. En sum orð bera
með sér blæ tímabils. Fyrst er þar að
nefna tökuorð, sem veita oft öruggt vitni
um aldur texta. En einnig getur verið,
að tízkan hafi tekið að sér einstök orð
og gætt þau töfrum, og hún er hverf-
iywd eins og gyðjan Fortúna. Slík orð
bijóta skyndilega hylli, en njóta hennar
ekammt. En þau geta veitt vitneskju um
aldur texta. Sama máli gegnir um oi*ð
sem virðast úrelt og heyra til forns
tíma. Vitaskuld verður hér sem ella að
veita athygli, hve mikið kveður að nýj-
ungum ,t.d. hvort um eitt og eitt ung-
legt orð er að ræða, eða hvort þau vaða
uppi, og aukast þá líkur þess, að þau
eéu úr frumtexta. Meira gildi hafa forn-
leg orð eða orðmyndir, jafnvel þó að
fá séu.
€
amgrónar þv'i, sem nú var nefnt,
eru breytingar á stíl, og verður það ekki
sundur greint að fullu. Þó mun þess
freista'ð og þá fjallað um stíl í næsta
kapdtula.
I þessum reglum er miðað við það, að
þó að kunnugt sé, að íslenzkir sfcrifarar
á miðöldum hafi yngt upp málið, er ekki
kunnugt um, að þeir hafa fyrnt það í
eiginlegum skilningi, eins og sumir
skrifarar reyndu að gera um 1700. Hitt
má vera, að sumir höfundar og stöku
eftirritarar hafi hneigzt að ílhaldssemi
í stíl, ef um fastmótaða bókmenntateg-
und var að ræða. Þetta tevnnt skyldu
menn greina sundur eftir mætti. Hér er
efcki kostur að ræða þetta mál nánar, og
vonast ég til áð geta gert það á öðrum
stað.
Séu líkur tiL að stuttur tími sé milli
elztu handrita og frumrits, eykst gildi
handrita til að ákveða málsstig frum-
rits. Þannig er háttað um elztu handrit
Njálu.
Að jafnaði mun þó hitt, að langt er
milli frumrits og handrita vorra, og er
þá engin furða, þó að í þeim sjáist ekki
merki fornlegs máls sem tíðkuðust ef til
vill fram undir daga höfundanna eða
fram á þá, og ekki lengur. Nefna má
sem dæmi hilij óðbreytinguna s*r í sagn-
orðinu vesa og fornafninu es. Slíku
hiaut að vera breytt af eftirriturum, þó
áð í frumriti hefði verið. En athyglis-
verð eru sambönd, þar sem s-ið var við-
sfceytt, gat það haldizt þar og vitnað um
fornan ritunartíma, tins og í orðunum
þars, hvars í Morfcinsfcinnu, þars í elztu
Ólafs sögu helga. Sama kemur fyrir í
Heiðarvígasögu: þarstu, þars (vísa).
Mjög er sjaldgæft, að fyrir komi fyll-
ingarorðið of, um í textum íslendinga-
sagna, enda mun það hafa horfið úr
mæltu máli á 12. öld. Ég hef ekki rekiat
á það í hinni elztu jarteikna/bók Þorláks
biskuips, sem skrifuð er um 1200 og varð-
veitt í bandriti, sem vera mun litlu
yngra. En það kemur fyrir í Heiðarvíga-
sögu um skyld, héðan of sér. Annars
mun það koma mjög sjaldan fýrir í
handritun fslendingasagna nema þá í
orðskviðum eða flöstum samiböndum.
List íslendingasagna
Um list íslendingasagna kemst pró-
fessor Einar Ólafur m.a. að orði á þessa
leið;
á er að hyggja að fþrótt þeirri,
sem fram kemur í íslendingasöguim,
kunnáttu hlöfundanna í að setja þær
saman, valdi yfir efni, aðferðum þeirra
í frásögn, ritLeikni.
TeLja mætti Mklegt, að á þessu hefði
orðið breyting; höfundar hefðu í önd-
ver'ðu haft minna vald yfir efninu, en
það hefði aukizt, eftir því er fleiri sögur
voru skráðar. H!ér er þó margs að gœta,
og ef vafi hefur þótt leika á sumum
röksemdum, sem nefndar voru hér að
framan, iþá keyrir óvissan nú um þver-
bak. Ég hef grun um, að stundum hafi
fræðimenn hugboð sitt um listarein-
kenni sagna, um svip (,,dharacter“)
þeirra, svo að aftur sé vitnað tLl orða
Guðtorands Vigfiússonar, að undirstöðu
timasetningar, og þarf þá ekki lengi á
þau efni að líta til að sjá, hve flughalt
þar er.
Vissulega var við því búið, að þær
sögur sem fyrst voru skrifáðar, bæru
einhver frumsmíðarmerki, ef vér kynn-
um að festa hendur á þeim. En mundi
ekki ófimur höfundur síðar á tímum
geta endurtekið óhöndugleikann í sinni
frumsmíð? Mjög mikla gætni þarf því
að viðhafa í dómum um þessi efni.
Ekki kann ég nógsamlega að vara við
ógætni í dómum um söguþráð og efnis-
tengsl til að tímasetja sögur. Ég leyfi
mér að nefna aðalrannsóknina á sam-
setningu sagna, rit A.U. Bááths: Studier
öfver kompositionen i nágra islándska
áttsagor (1885). Hann sýnir, að sumar
sögur eru frumsamdar og fornlegar a3
'þvi leyti, að þær eru þáttakenndar, aðr-
ar eru fast saman settar, en saman-
'burður við tímasetningar sfðari fræði-
manna bendir efcki á, að ráðlegt sé að
hafa kunnáttu í samsetningu fyrir und-
irstöðu í tímasetni'1""
M
ITJ.eðal þeirra listareinkenna sagn-
anna, sem fræðimenn hafa tekið til at-
hugunar og kynnu að geta varðað aldur,
eru annars vegar meðferð nútíðar og
þátíðar í frásögn, hins vegar meðferð
samtails.
Um fyrra atriði'ð hefur Ulrike Spreng-
er ritað bók siína Praesens historicum
und Praeteritum in der altislándisehen
Saga (19*15). Þó að ritið eigi að veita lið
„sagnfestu“, er þó aldur í baksýn. Um
þessa bók hefur Jakob Benedikts&on
skrifað dóm í Sifcírni 1951, og sýnir hann
fiam á, að undirstaða hennar er alls-
endis ótraust. Hann segir: „Hér um bil
fimmtugur allra dæmanna um sögulega
nútíð eru sagnimar: segja, svara, spyrja,
kveða; segja og svara koma næstum
eingöngu fyrir í nútíð, spyrja álíka oft
í nút. og þát., en kveða miklu oftar í þá-
tíð. Við það bætist að sögnin mæla kem-
ur næstum eingöngu fyrir í þát. (aðeins
eitt dæmi í nútíð).“ Þannig eru sum
or’ðin nokkuð bundin. En algengt er, að
þessi orð séu svo stytt í handritum að
ekki verði vitað hvort lesa má nútíða
eða þátíð. Allar tilraunir til að áfcveða
það virðast jafnóvissar. 1) Sá er þetta
ritar hafði að jafnaði mörg handrit til
aðstoðar, þegar hann gaf út Njálu, og
greip hann þá til þess ráðs, ef þvil'ik orð
voru stytt í einu handriti, að leita til
annars, þar sem or*ðið var ekki stytt og
unnt var að greina tíðina; en í raun-
inni hefur sá vitnisburður eins oft verið
alveg marklaus (aðeins í elztu hand-
ritum kann að vera gagn í þessu). 2)
Aðrir fara eftir tíð þeirra setninga, sem
næstar eru á undan eða eftir. Þetta er
líka mjög hæpið; í Njálu voru oÆt tíða-
skipti inni í miðri frásögn (t.d. frá-
sagnarnútíð kemur fram allt í einu, en
svo var óðara farið yfir í þátíð); þegar
að var gætt, kom í Ijós, að hér var sögu-
ritarinn að nota sér tfðaskiptin til að flá
í frásögnina sérstök blætorigði. Auk þess-
ara erfiðleika getur eitt handritið haft
-------------------- 4. desember 1966
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS