Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.1967, Blaðsíða 13

Verzlunarhúsin að Básendum stóðu á
klettarima niðri við sjóinn, fyrir
ofan og sunnan höfnina. Eitthvert
graslendi mun hafa verið þar í kring,
þó nú sjái þess lítinn stað. Allt landið
fremur lágt og átti í vök að verjast á
stórstraumsflóðum, þó ekki kæmi að
skaða fyrr en hina örlagaríku nótt er
flóðið mikla kom.
Kaupsvið Básenda náði yfir Hafnir,
Stafnes og Miðnes, en um þrjá yztu
bæina á Miðnesi, þá Kolbeinisstaði, Haf-
urbjarnarstaði og Kirkjuból, var um
skeið talsverður ágreiningur milli Bás-
endakaupmanna og Keflavíkurkaup-
manna, því bæir þessir voru í Útskála-
sókn, en höfðu lengi rekið verzlun sitt
á hvað, til Básenda eða Keflavíkur.
Risu ærin málaferli út af þessu og
lyktaði þeim með Hæstaréttardómi
1698, en kaupmenn voru litlu nær, því
svo féll úrskurðurinn að eins skyldi
standa og verið hefði að undanförnu.
Kaupsvið Básenda var ekki fjöl-
mennt. Árið 1703 voru þar ekki nema
hátt á 4. hundrað manns. Útræði var
jafnan mikið í Höfnum og á Miðnes-
inu. Á Stafnesi hafði konungsútgerðin
aðalbækistöð sína, enda var þar talin
bezta verstöð á öllu landinu. Þegar kon-
ungsbátarnir hættu 1769, hnignaði
mjög útgerð frá Stafnesi og þar af
leiðandi verzlun að Básendum.
Árið 1684 leigði Tomas Jensen
Bobbelsteen Grindavíkur- og Básenda-
verzlanir fyrir 740 ríkisdali. Hann var
stöðugt að berja sér yfir tapinu á verzl-
uninni, en hækkaði þó leigutilboð sitt
árið 1689 í 1150 ríkisdali og hélt þeirri
leigu til 1694, en þá bað hann um eftir-
gjöf því hann hefði tapað 10 þúsund
dölum á báðum verzlunarstöðunum, en
þeirri beiðni var hafnað. Það ár er farið
að draga mjög úr verzluninni, því þá
eru flutt út frá Básendum aðeins 128
skippund af hörðum og söltuðum fiski,
nokkrar tunnur af bútungi og saltaðri
lúðu, 1 tunna af nautakjöti og 18 tunn-
ur af lýsL
Básendar eyddust í miklu sjávarflóði
9. janúar 1799, í stórviðri, sem yfir gekk
af suð-vestrL í það sama sinni urðu
mi'klar og margvíslegar skemmdir á
öllu suðvesturlandi, braut bæði hús og
báta og drap búfé. Talið er að 187 bátar
hafi eyðilagzt. Verst urðu þó Básendar
útL því flóð þetta lagði staðinn niður
sem verzlunarstað og búsetu. Rétt
eftir aldamótin síðustu fundust ör-
uggar og ágætar heimildir um atburð
þennan í Þjóðskjalasafninu, sem er
skýrsla síðasta kaupmannsins að Bás-
endutn, herra Hinriks Hansens. Skýrsl-
an er til Sigurðar sýslumanns Péturs-
sonar, svo og matsgjörð á eignum verzl-
unarinnar, eftir Jón Björnsson, síðasta
bóndann í Loddu, og Hákon Vilhjálms-
son, langafa Vilhjálms Hákonarsonar
að Stainesi. Hákon sá bjó að Kirkju-
vogi í Höfnum og var hafnsögumaður
að Básendum — hann átti tvær konur,
með konunglegu leyfi Jörundar hunda-
dagakonungs.
í skýrslu Hansens er ýtarlega lýst
aðförum sjávar og storms og hvernig
hann og fjölskylda hans björguðust
nauðulega úr flóðinu og komust við
illan leik að Loddu og dvöldu þar i
tvær vikur. Þá voru í Loddu alls 9 full-
orðnir og 10 börn, í koti sem var 6 álna
langt, 3Vi alin á breidd og 3ja áina
hátt.
í skýrslu Hansens, sem er alllöng —
17 fólíósíður — er allnákvæm lýsing á
flóðinu og eftirköstum þess. Þar er talið
að ein öldruð kona haii farizt, sem var
ein a£ heimilisfólki Hansens.
f matsgjörðinni er lýst ástandi 12
húsa og bygginga, svo og 7 báta, en þar
ræðir aðeins um eignir verzlunarinn-
ar, þvi kóngurinn var veðhafi í öllu
saman.
L ýsingarnar eru hver annarri lík-
ar og læt ég því nægja að tilfæra hér
tvær þeirra til glöggvunar:
„íbúðarhúsið — þar hefur farið eins
(áður búið að lýsa verzlunarhúsir.j):
Suðurhliðin burtu, sú sem að sjónum
snéri, sömuleiðis hálf norðurhliðin,
gluggar allir brotnir og burtu. Her-
bergi öll hlaðin sandi, 1 til 2 álnir á
dýpt. Undirviðir og eitt stafgólf í vest-
urenda hafa bjargað því frá gjöreyð-
ingu. Lýsisbúðin er algjörlega farin,
svo ekki er þar eftir ein spýta, meira að
segja hússtæðið rótað burt og í staðinn
komið möl og sjávargrjót. — Hús þetta
byggði kaupmaður í fyrra. Önnur hús
sem sópuðust alveg í burtu voru ís-
lenzki bærinn, lítið vörugeymsluhús,
skemman og hlaðan. — Þau hús sem
eitthvað hékk uppi af voru Sölúbúðin,
Bræðsluhúsið, Vöruhúsið mikla og
fjósið. Garðurinn umhverfis var einnig
gjörfallinn, þó hlaðinn væri úr stórgrýtL
Sjö bátar af ýmsum stærðum voru
gjörónýtir, svo vart sá nema kjöltré
eftir — einnig hurfu allar vörur verzl-
unarinnar og aðrar eignix bæði úti og
inni“.
Vorið eftir og árið 1800 dvaldi
Hansen á Stafnesi og vann að því að
flytja til Keflavíkur nothæft timbur og
reisti af þvi hús, sem alla jafna var
kallað „Svarta pakkhús“ og varð nú
fyrir skömmu að víkja vegna skipu-
lags Keflavikurbæjar og var því flutt
á annan stað, en hrundi þar í stormL
svo sem vera bar, og var síðan notað til
álfabrennu. — Sic transit gloria
mundL —
Hansen lézt £ Keflavík — af tærandi
sjúkdómi — 11. október 1802, 53 ára, þá
fátækur og farinn að heilsu, vegna flóð-
anna miklu og drottinvalds kóngsins I
Danmörku.
Hansen kaupmaður var giftur Is-
lenzkri konu, Sigríði Erlendsdóttur, og
áttu þau 9 börn, en aðeins 3 synir kom-
ust til ára; hétu þeir Hans, Símon og
Pétur. Þeir giftust allir íslenzkum kon-
um og er margt af mætu fólki frá
þeim komið. Hans tók við skuldaskilum
eftir föður sinn, Símon var verzlunar-
stjóri hjá Bjarna riddara Sívertsen og
byggði litla húsið, sem stóð austan und-
ir kórgafli dómkirkjunnar í Reykja-
vík. Pétur var beykir og vann starf sitt
trúlega.
Árið 1919 sjást talsverðar leifar
mannvirkja að Básendum, en þá skoð-
aði Vigfús Guðmundsson fræðimaður
staðinn og fara hér eftir nokkur brot
úr lýsingu hans.
„ K otbær hefur staðið vestanvert
á rimanum. Má greina þar fimm sam-
byggðar kofatættur, þó að nokkuð sé
gróið yfir þær. Aust-suð-austur af bæn-
um, um 28 metra, hefur staðið Vöru-
húsið mikla, sér þar fyrir grunm, 20
metrar frá suðri til norðurs, 12 til 15
metrar á hreidd, máske með gangstétt,
annar húsgrunnur, 10 metrar í austur,
6x9 metrar er þar og mun það hafa
verið Sölubúðin, en húsnæðis kaup-
mannsins þætti mér líklegra að leita
enn austar í sömu röð. Þar er nú gras-
torfa yfir. Norður af þessum stað er
garðlagsbrot með kofatóftum við norð-
urhlið — og enn, norð-austur er kál-
garður eða rétt, 180 fermetrar með tóft-
um af hesthúsi, geymslu eða fjósi að
bakL en hlöðuveggir tveir eru þar bak-
við, laust norðuraf.
Hús þessi hafa staðið hæst norð-
austur á rimanum og stendur enn
meira og minna af grjótveggjum eftir
120 ár.
í lægðinni 100 roetrum austar er vel
upphlaðinn brunnur, íuIIut af sandi, og
enn 20 metrum austar er vel upphlað-
inn kálgarður í ágætu skjólL Grastorf-
an er nú yfir mestum hluta hans, en
þó sér fyrir tvíhlöðnum garði úr úrvals
grjóti og mjótt hlið við norð-vestur
hornið. Efsta flóðfarið er neðan við
garð þennan, en nær þó uppað öðrum
stærri — þar norð-vestur af. Má sjá
að kaupstaðurinn hefur verið alveg af-
girtur bæði að austan og vestan.
Fiskbyrgi lítil, kringlótt eða sporlaga,
hafa verið þar víða á hólum og hæð-
um að ofanverðu, þar sem fiskur var
hengdur á rá og hertur. Garðlagabrot
sjást þar líka á ýmsum stöðum — eins
og um öll Suðurnes — tvö til þrjú grjót-
lög til að þurrka á fiskmeti og þara í
eldinn“.
f þangi vaxinni klöpp niður frá suð-
vesturhorni húsgrunnsins mikla er
járnkarl vel gildur, með hring í gati,
greyptur með tinsteypu í klöppina. —
Þetta var hestasteinninn á hlaðinu —
fyrir stjórnborðsbeizli sjóhestanna. Ann-
ar slíkur var dálítið utar, niður und-
an kotinu, og tveir eða fleiri festar-
hringir hinumegin við suðurhlið skipa-
legunnar. Þannig voru skipin svínbund-
in í lítinn bás.
Einhverntíma kann leið okkar að
liggja um þennan dapurlega en þekkta
sögustað — og ef við finnum rústirnar,
þá veit ég að þær anda hollum svala í
brjóst okkar og segja okkur þarfa sögu
um harða baráttu, sem var liður í þeirri
þróun, sem hefur fært okkur stöðugt
vaxandi gæði. Það eru einkennileg hug-
hrif, sem fylgja því að standa sjálfur á
stórum sögustað — en stórir sögu-
staðir geta líka verið smáir í sniðum.
— hsj —
FRAMÚRSTEFNA
Framhald af bls. 2.
hlaut nítjándu aldar menntun úti í
Kaupmannahöfn og hejrrir ekki til nú-
tíðinni enda þótt sumar byggingar hans
væru athyglisverðar og listrænar á sín-
um tíma.
að er naumast hægt að tala um
framúrstefnu í byggingarlist sem einn
ákveðinn stíL Til þess eru hinar marg-
víslegu tilraunir og hugmyndir of sund-
urleitar. Raunar er erfitt að skipa nú-
tíma arkitektúr í stíltegundir og ógjarn-
an gert. Síðasti ákveðni stíllmn í húsa-
gerðarlist er Bauhaus-stíll Gropiusar.
Út frá þeim stíl hefur nútíma arkitektúr
vaxið í ýmsar áttir, en útlitið hefur
ævinlega mótazt af því að véltæknin
ræður ferðinni. — G.
SVIPMYND
Framhald af bls. 3.
berto Castello Branco. Þennan mann
hafði Costa á næsta leiti allan sinn
skólatíma.
Þegar Costa var um það bil að ljúka
námi, bar það við eitt sinn, að hann sá
litla telpu, sem hét Iolanda. Hann gat
þess við félaga sinn, „ að þessari stúlku
ætlaði hann að giftast". „En hún er að-
eins tíu ára gömul", sagði félagi hans.
„Hún vex upp“, svaraði Costa. Á meðan
Costa beið eftir því að Iolanda yrði full-
orðin kom það fyrir að herdeild hans
lenti i útistöðum við landeigendur, sem
þá fóru með stjórn landsins, og var
Costa varpað í fangelsi ásamt fleirum.
Úr fangelsinu kom harrn boðum til föð-
ur Iolanda og bað um hönd dóttur hans.
Og svo fór að lokum, að faðirinn sam-
þykkti ráðahaginn.
C osta slapp úr fangelsinu eftir-sex
mánuði og gekk að eiga Iolanda, sem
nú var gjafvaxta. Um svipað leyti var
stjóm landeigendanna steypt af stóli og
Vargas myndaði hálffasistíska einræðis-
stjórn árið 1930. Varð Costa aðstoðar-
maður eins af ráðherrunum. Vann hann
sig upp, en varð á árunum eftir stríðið
fyrir áhrifum af lýðræðishreyfingum,
sem bárust til Suður-Ameríku, og £
framhaldi af því stóð hann að því ásamt
öðrum hershöfðingjum að sparka Varg-
as frá völdum árið 1945.
örlög Brasilíu eru nú í höndum Costa
og um þessar mundir stendur landið á
viðkvæmum tímamótum. Það getur
þurft að hörfa til baka til þess sem vaí
og þar með orðið áhrifalaust á alþjóð-
legum vettvangi. En ef Costa tekst að
hrinda í framkvæmd því sem hann berst
nú fyrir, getur að þvi komið, að Brasilía
taki sér stöðu sem valdamikið ríki á
vettvangi Suður-Ameríku.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 6.
portúgalskir nýlendubúar, án þess að
skipta um gervi.
Leikritið er að mestu leyti byggt &
víxlframsetningu sjónarmiða hinna
hvítu kúgara, frá því þeir uppgötvuðu
Angóla fyrir um það bil 500 árum og
fram til okkar daga, og hinna kúguðu
svertingja, sem þrá frelsið. Mikill hluti
textans er sunginn við tónlist, sem er
meira og minna ósamhljóma. Hún er
samin af Bengt Arne Wallin, þekktum
sænskum jassleikara.
í hinum ýmsu leikatriðum ber mikið
á framsetningu ákveðinna sjónarmiða
eða fullyrðinga. En þessi fullyrðinga-
aðferð dregur mjög úr áhrifamætti
þeirra illvirkja, sem Weiss vill beina
athygli okkar að. Áhrifaríkust eru stutt
atriði eða myndir, sem brugðið er upp
af einstaklingum, eins og t.d. Önnu
vinnukonu (hún er leikin af Lenu
Brundin, sem orkaði e.t.v. sterkast á
áhorfenduT með leik sínum), sem er
komin sex mánuði á leið og segir við
húsbónda sinn eftir tólf stunda vinnu-
dag, að sig langi til þess að fá að fara
heim til barnsins síns, sem er veikt.
Hún er fengin lögreglunni í hendur,
henni misþyrmt með barsmíð, svo að
hún missir fóstrið, og síðan er henni
varpað í fangelsL
E inn af gagnrýnendunum í Stokk-
hólmi sagði réttilega um söngleikinn, að
hann bæri meiri svip af fréttamennsku
en leiklist. Þetta er pólitískt leikrit, hug-
sjónir þess varða frarotíð Afríku, þegar
íbúar hennar munu öðlast fullkomið
frelsi og hvíti kapítalisminn líður end-
anlega undir lok. Weiss kallar söngleik
sinn annál, þar sem hann hefur viðað
að sér efni í hann úr blaðagreinum, frá
flokkum uppreisnarmanna í Angola,
frá Angolabúum í Evrópu, úr opin •
berum portúgölskum skýrslum og úr
ræðum Antonios de Olivera Salazars.
Þrátt fyrir þennan sannsögulega efni-
við í leiknum er bágt að verjast þeirri
hugsun, að leikurinn nái ekki til áhorf-
enda. Við finnum til samúðar og skiln-
ings, þegar um er að ræða harmleik og
örðugleika í lífi einstaklinga, en varla
þegar settar eru fram ópersónulegar
niðurstöður. Við höfum alizt upp við
það að fá næstum stöðugar upplýsingar
um mannlega grimmd; okkur er kunn-
ugt um, hvað fram fer í Angola á óhlut-
stæðan hátt. Leikrit Peters Weiss er
óhlutstætt í þessum skilningi. Við höf-
um það á tilfinningunnL þegar vft
höldum heim úr leikhúsinu, að Anf *la
sé mjög langt í burtu.
Lokrekkjurnar á Bessastöðum
Lokrekkjurnar höfðu ýmis nöfn, ein
lokrekkjan hét „Viti“, þar þótti illt að
vera, því ofan í hana lak í austanátt.
Ein hét Foss, ein Dynjandi, ein Sand-
felL því að reykháfurinn var fyrir
fótagafli og hrundi niður í rúmið kalk
og sandur, ef ógætilega var farið. Eitt
rúmið hét Glæsivellir, og var þannig til
orðið: Eitt kvöld var Hjörleifur Gutt-
ormsson lasinn og háttaði í rúmi sínu.
Nokkrni síðar komu tveir piltar upp
þangað sem Hjörleifur var. Fötin höfðu
snarast af honum. Hann svaf og sneri
sér upp til veggjar. Tunglið var fullt og
skein inn um gluggann á bert bakið og
endann á Hjörleifi og Ijómaði um allt
herbergið. Þá var rúmið skirt Glæsi-
veHir. (Páll Melsteð)
21. maí 1967
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13