Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1967, Side 1

Uöfundur þessara lína minnist
þess að eitt sinn voru hann og nokkrir
aðrir stúdentar við nám í enskum há-
skóla spurðir að þvii í prófi hvort þeir
álitu uppfinningu prentlistarinnar eða
púðursins hafa haft meira sögulegt
giidi. Hverju hinir húmanistþenkjandi
féiagar hans svöruðu þessu, sem öllum
fannst næsta bjánaleg spurning, er úr
m.nni dottið, en svarið sem brezku
prófessorarnir fengu frá hinurn íslenzka
stúdentsgrænjaxli, var eitthvað á þá
le.ð, að Shakespeare hinn brezki hefðt
s^grað heiminn með bók og prentsvertu
að vopni, en þjóð hans lagt undir sig
veröldina með byssu í hönd; nú væri
heimsríki leikritaskáldsins víðlendara
en nokkru sinni, en veldi þjóðar hans
sem vofa frá liðinni öld: ergo — prent-
sverlan vær: miklu mikilvægari upp-
finning og sigrar hennar varanlegri én
hm sótuga li,st púðurgerðarinnar.
Það þótti víst stráksleg ósvífni að spá
Eietum því um miðja öldina, rétt eftir
heimsstyrjaldarsigur nr. 2, sem þeir
tö.'du sig hafa átt mestan þátt í, að
heimsveldi þeirra talaði feigum munni,
enda fékk piltur í eyra þá athugasemd
frá lærimeistaranum, að það væri ein-
um of mikið í fang færzt fyrir hann
að ætla sér „single handed“ að jarða
The British Empire. Gaman væri að sjá
fsaman í þennan krangalega kennara-
borðs-'heim'sveldissinna í dag. En hvað
um það þótt næsta erfitt sé að bera
sam,an historískt gildi púðurs og skot-
vopna við ómælanleik áhrifa þeirra sem
fjölmiðlari Gutenbergs, prentlistin, heí-
ur haft á menningu mannkynsins, er
h:tt eigi að síður satt að fáar uppgötv-
anir hafa átt gildari þátt í sögu og sigr-
um vestrænnar menningar eða ómenn-
Ingar allt frá miðöldum, en púður og
skotvopn. Án þessa vær. saga hvíta
mannsins öil önnur, ekki eins blóðug, —
kr.nnski, né eins litrík né efnismikil.
í skálkaskjóli þessa nýja vopns sigldu
Evrópuménn endurreisnaraldar ótrauð-
.r um öll heimsins höf i landaleit. Með
örfáum hermönnum búnuim eldvopnum
brutu konkvistadorar Nýja heimsins
undir sig fjölmennar þjóðir, eydtdru þjóð-
ílokkum og eyðilögðu menningarverð-
mæti um leið og þeir fengu kynbræðrum
sínum í hendur heilla heknshluta. Með
byssu í hönd ruddist landnemi Norðuæ-
Ameríku þvert yfir meginlandið, eyddi
vísundaihjörðunum og háði bardaga við
harðsnúna Indí'ána, sem sökum lakari
vopna voru dæmdir til þess að glata
Ándi sínu í hendur ræningjanna. Veiði-'
menn og landkönnuðir síðustu alda
lögðu le ð sína inn í myrkvið Afriku, um
auðnir ísihafanna og þurftu hvorki að
óttas‘ óargadýr, skort á veiðifangi nié
viilimenn meðan þeir áttu nægilegt púð-
ur og blý. Saga skotvopnanna er saga
sorgar og sigra, saga hetjuskapar og
ódáða; byssan er afsprengi vestrænnar
tæknimenningar, árangur mannlegrar
sniWi, uppgötvun, sem maðurinn blýtur
að búa við og hver kynsióð gera upp
við sálu sina hvort hún notar hana til
ills eða góðs.
A'S leika herbrest
Enginn veit nú með vissu um uppruna
púðursinis, hvenær það var uppgötvað né
af hverjum. Sagnir hafa gengið um að
þ'ð haíi uppgötvazt í Kína löngu áður
en það varð kunnugt á Vesturlöndum;
þessar sagnir hefur þó aldrei verið hægt
Saxneskur aftanhlaðningur,
tinnulásriffill frá byrjun
18. aldar.
Til hægri:
Bjórkönnufallbyssur frá
þvi á 14. öld.
BYSSAN
og þróun skotvopna
Egill J. Sfardal tók saman — Fyrri hluti
Einhver elzta mynd af byssu sem til er. Úr handriti de Milmete frá árinu 1326.
að staðfesta. Sumir halda að púðrið sé
eitthvert afbrigði af hinum griska eldi,
sem notaður var af ýmsum austrænum
þjóðum snemma á miðöldum, en efna-
samsetning þessa dularfu'lla fyrirbrigðis
er ekki að öllu leyti kunn. Þetta efni á,
samkvæmt fornum heknildum, að
brenna, væri kveikt í því, með óslökkv-
andi eldi, sem eyddi nær öllu sem í
nánd vœri.
Arabar eru sú þjóð sem líklegast væri
að hafi uppgötvað fyrst hina einföldu
blöndu af brennisteini, viðarkolum og
sallpétri sem púðrið, svartapúðrið, einis
og það er nú nefnt, er búið till úr. Þeir
voiu mesta vísindaþjóð heims á mið-
öldum, höfðu af mikilli námfýsi lært
flest markvert af forngrískum bókum,
sem af indverskum vísindamönnum, og
aukið þessa þekkingu drjúgum með eig-
in snilli, einkum í eðlis- og efnafræði.
Vesturlandaíbúar lærðu margt af þeim á
krossferðatíimunum. Upp frá því hófu
fjöimargir vestrænir fjöl'f ræðingar að
stunda efnafræðitilraunir, einkum að
spreyta sig á guMgerðarlist því hinn
rauða málm skiorti mjög í Evrópu í mið-
aidalok.
Ilins vegar er alveig víst að sá marg-
fróðj enski muinkur, bróðir Roger Bacon,
samtimamaður þeirra tengdafeðga
Snorra Sturlus'onar og Gissurar jarls,
þekkti efnasamsetningu púðursins og
kunni að gera hvellsprengjur, líkt og
strúkar búa til kinverja á okkar dögum.
Hann fóx í fyrstu með þá þekkingu eins
og mannsmorð, vafði formúluna alls
konar rósamálli í dagbókum s'ínum, en
sá svo sér til skelfingar á gamals aldri,
að hann var ekki einn um þessa- þekk-
ingiu á Emglandi, voðaefnið var jafnvel
í höndum unglinga ,sem léku sér að púð-
urkerlingum eins og þeir gera enn í
dag. Ýmsir vilja telja Bacon uppfinning-
armann púðursins, enda var þessum
furðufuigli, sem spáði vélknúnum skip-
uim og sagði fyrir um kiomu loftfara á
mið"i Sturllungaöld, vel til þess trúandi.
En hafi hann uþpgötvað púðurhlönduna
á eigin spýtur, var hún þekkt annars
staðar jafnsnem-ma eða fyrr því fundizt
haía í Madrid fallbyssur, sennilega ætt-
aðar frá Márum og jarðlögin, sem þær
lágu í, 'benda til ca. miðrar 13. aldar.
Liklega má, þegar öllu ei á 'botninn
hvolft, telja að púðrið hafi verið upp-
götvað um sv pað leyti víðsvegar
um Ve.-turlönd og Austurlönd nær,
því hin einfal'i sam?etn:ng þessa
efnis gat vart dulizt lengi eftir að efna-
íræðitilraunir voru hafna: á annað borð,
> fr;;m;.æSar og f'.’I srafhindur-
viinakenningum. Fregnir af púður-
sp.engjuim höfðu jafnvel borizt til ís-
lands urn 1300. í sögu af Lárentío Kálfs-
syni, Hólabiskupi (d. 1331), segir frá
biskupi er 'hann var ungur að árum við
hirð Eiríks prestahatara Noregskonungs
o: að þá hifi þsr ..Innlg dvalizt flæmsk-
ur maður. Þrán ' r fí;ibe-. er kunni að
gera herbrest er verði svo skjallur, að
konur er heyri. 'á ' fóstur en karlmenn
hnigi úr sætum sínum. Lék Þrándur
þessa kúnst á jó'lum og sýndi þá Lárem-
tio hvaða hluti þurfti til hennar, en það
-%
*

»