Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1967, Blaðsíða 9

Bvnflp'timerm létu heldur ehki sitt eftir
ligg-ja. Bretar fundu upp fallblokkarlás-
in.n og smrúðuðu. hina frægu einskota
Henry-Martini riffla sem þeir notuðu
í nýlendubardögunum fram undir alda-
n'ótin. Það kom líka í hlut brezkra
byssusmiða að fulikomna tvíhleypuna í
sinni núverandi mynd. Voru það byssu-
sm ðirnir J'ames Purdey, Greener og
tvístirnið Anson og Dealey sem skópu
hina frábæru veiði'byissu, bvíhleypuna,
sem er enn-í dag kjörvopn hinna vand-
látu. Bretar hafa síðan staðið fremst-
ir í smíði þessara byssna þótt telja megi
að Þjóðverjar hafi þar lítið gefið þeim
eftir.
Um svipað leyti og Brownioig var að
vinna við að fuHgera margskota Win-
chester riffl'a voru bræður tveir í Þýzka-
landi að vinna við að fullgera riffil sem
átti eftir að láta til sín heyra. Það voru
þeir bræðurnir Wilhel'm og Paul Maus-
er. Þeir unnu í vopnasmiðjum stjórnar-
innar í Obendorf við að endurbæta
Dreyse nálarbyssuna, þegar þeim datt í
hug að nota svipað tæki og hinn venju-
hinn gamlla Mauserlás, meira eða minna
endurbættan. Rifflar með þessum lás
eru að vísu ekiki eins fljótvirkir og þeir
rifflar sem útíbúnir eru með trom'bónu-
l'ás og sveifarlæsingum þeim sem Brown
ing fann upp eð'a endurbætti, en miklurn
mun einfaldari og náikvæmari.
Púðrið tók litlum breytingum frá upp-
hafi allt fram á síðustu áratugi 19. ald-
ar. E'fnið í það var sem alkunnugt er
brennisteinn, viðarkol og saltpétur í
hlutfölllunium því sem næst 10—12%,
13—15% og 75%. Verstu gallar svarta-
púðursins eins og það var nefnt eftir að
nýjar púðurtegundir komu á markaðinn,
voru reykskýin sem það myndaði og
niálmtæringin úr byssuhlaupunum. Við
síauknar efnarannsóknir á 19. öld fundu
menn upp nýjar tegundir sprengiefna.
Hið öfluga og stórhættulega nitroglyc-
erin var uppgötvað 1846 og nokkrum
árum seinna hóf sænskur maður að nafni
Alfred Ndbel framleiðslu á því sem
sprengrefni. Efni þetta var svo hættu-
legt í meðförum að nafn Nobels var um
skeið hatað um alla heimsbyggðina fyrir
Öflugur loftiriffill frá því um 1800, þýzkur eða 'austurrískur að gerð.
Winchesterriffill, uppfinning Johns Browning, magasínið liggur undir hlaup-
inu og tekur um 20 skothylki.
lega dyraslagbrand til þess að opna neð
og læsa rififiilásnum. Áranguir þessarar
hugmyndar varð boltalæsingin og Mau-
serrififilli.nn, sem hið nýja þýzka keis-
aradæmi vopnaði heri sína með árið eft-
ir að það var stofnað.
Eins o.g ofit er með bráðsn.jailar upp-
finningar er Mauiserriiffiilinn einfialdlleik-
ánn sjálfur. Undir láisnum er komið fyrir
boxiaga magas.íni. Læsingin er aflangur
'bolti sem dreginn er afitur og fram með
handafli og dregur þá út skothylkið og
setur nýtt í um leiö. Um leið og hand-
fanginu er ýtt niður læsist byssulásinn
en þá er því er lyfit upp spennist bóg-
ur.nn og tóma skothylkið er losað. Þessi
lás er svo sterlklegur að han.n þolir öll
öflugustu skothylki, sem búin hafa ver-
ið til fyrir by.ssur sem skjóta má frá öxl,
og svo einfaldur að mjög auðvelt er
að fjöldaframleiða hann í verksmiðjum,
þess utan g.etur hver sem er tekið hann
í sundur til þess að hreinsa hann eða
skipta um hluti vegna bilunar eða slits.
Það var því engin furða þótt herstjórnir
fjölda ríkja lifcu þessar byssur hýru
auga. Enda fór svo að Mauser rifflar
voru seldir til flestra hervelda heims.
Evrópuherirnir í fyrri h.eimsstyrjöldinni
voiu nær undantekningalítið vopnaðir
einhvers konar úifcgáfu af Mauserrifflum.
Kínverjar og Suður-Ameríkubúar not-
lúðu þá einnig. Bandaríkin hófu að smíða
Spingfield riffla sína. gi'undvallaða á
luppfinningu Mauserbræðra og borguðu
leigu fyrir að mega nota einkaleyfiið allfc
þar til þeir fóru í stríðið gegn Þjóðverj-
um 1917. Langflestir beztu sport- og
veiðiriíflar, seim 'búnir eru til í dag hafa,
hin tíðu slys sem stöfuðu af sprengi-
efni hans. Honium tókst þó að temja
þessa óhemju rnest fyrir tilviljun að því
að sagt er með því að þinda sprengi-
vökvann með kísildusti og búa svo til
hið alþekkta og ómissandi sprengiefni
dynamit, sem er óeldfimt og þarf öflugt
högg svo það springi. Sköimmu síðar
uppgötvaðist að ýms sellulósaefni t. d.
'bómuill og Vjiáefni urðu mjög eldfim ef
þau voru l'átin liggja í salpétursýru.
Þessi efni reyndust lengi vel ekki við-
ráðamleg sem sprenigiefni fyrir skot-
vopn, en 1887 tó'kst Nobel og samstarfs-
mönnum hans að vinna úr því nothæft
púður, sem var í senn miklu öflugra en
eldri púðurtegundir og hafði auk bess
þann kost að brenna reyklaust. Afíeið-
ingin varð óðar sú að nú mátti fram-
leiða smærri skothylki sem voru «-amt
miklu öflugri en hin gömlu, og nú var'ð
mögulegt að framleiða vélibyssur sem
höfðu hagnýtt gildi. Tæknilega var
þetta þegar leyst, en vélfbyssur höfðu
litla hagnýta þýðingu þegar skytturnar
sáu ekki út úr aiugunum fyrir reyk.
I-Iríðlskotabyssan í frumstæðri mynd
var þekkt allt frá 16. öld. Var hún ekki
annað enn safn af hlaupum sem raðað
vai saman og kveikt í hléðslu þeirra í
senn. Fyrsta nothæfa vélbyssan er talin
Ihafa verið notuð á verkamen.n í upp-
reisn Parísarkommúnunnar 1'870, og
íhafði uppfinning hennar söigulega þýð-
ingu, því eftir þetta voru borgaraupp-
reisnir í líkingu við frönsku byltingarn-
ar úr sögunni. Fámennir henf.lokkar með
vélbyssur að vopni tgáfcu efitir þetfca auð-
veldilega haidið stórum hópum borgara
Þýzkt riddaralið með bysisur í oarustu. Iíoparstunga frá 1636.
í uppreisnarhuig í skefjum. En á tímum
frönsira byltingarinnar 1789 var venju-
iegur borgari með veiðibyssu sína og
fcarefli eða lensu nær því jafingildi her-
manns til vígsgengis. Síðan hafa nær
engar velheppnaðar uppreisnir verið
gerðar gegn ríkiisstjórnum nema að her-
afli, innlendur eða erlendur, hafi verið
með í leiknum.
Á þessuim árum jókst vígbúnaðar-
kapphlaupið milli stórveldanna stöðugt
og jafnvel smærri ríki víglbj'uggust eftir
föngum. Síðustu áratugirnir fram að
heúnsstyrjöldinni fyrri voru gul’löld
vopnaíramleiðenda og vopnasala, sem
oft höfðu saimstarf sín á milli en seldu
yíirl.eitt hverri þjóð sem greitt gat fyrir
vöruna. Ýmsar sögur eru sagðar um
fcreliur og lævísi þessara kaupmanna
dauðans er þeir voru að koma varningi
sínum á framfæri.
Það sem kom Winchester fjárhagslega
á laiggirnar var gríðarmikil hyssupöntun
sem Tyrkjasoldán gerði hjá fyrirtækinu.
Addis, sölumaður frá Winohester fékk
það hlutverk árið 1870 að telja herstjórn
Tyrkja á að leggja niður hina einföldu
einskota riffla þeirra og kaupa í staðinn
margskiota rilflfla sm.íðaða eftir huigmynd
Johns Brownings. Hinir tortryggnu
Tyrkir litu með grunsemd á margbrot-
inn og flókinn tækniúfcbúnað byssunnar
og gerð þiá kröfu að riflflarnir reyndust
nothæfir jafnvel við örðugustu kringum-
stæður á vígvellinum, ennfremur að ef
þeir færu úr lagi mætti .gera við þá með
einföldum tækjum sem hver hermaður
bæri með sér. Addis fullyrti að rififlar
.hans myndu uppfylla þessar kröfuT og
hóf að skjóta í gríð og ergi með hinum
hraðskeyttu byssum sem hann hafði með
sér. Tyrkirnir tófeu þ.á nokkra af rififil-
unuim settu á segldúk jusu yfiir þá sandi
hrærðu svo í öllu saman, fengu Addis
einn riffilinn og báðu hann að skjóta.
Nú voru góð ráð dýr. Sjálfur Tyrkja-
soldán var viðstaddur og Addis vissi að
Ihinn fingerði mar.gbrotni lás myndi ekki
virka svona á sig kaminn Xullur af
sandi. Hann snéri sér því næst undan
tók riffilinn, sprændi yfir lásinn og inn
í hlaupið, setti síðan skot í og hleypti
-sigri hrósandi af. Tyrkir mótmæltiu þess-
ari aðferð við byssuhreinsun en Addis
hreytti því út úr sér að hann hefði ekki
nofað önnur tæki til þess að hreinsa og
gera byssuna nothœfia en þau, sem gera
mætti ráð fyrir að sérhver hermaður
heföj og fékk pöntunina.
Hin þögla ógn.
LGftriflfi'l'linn er í augum flestra
núlknam.a-nna aðeins leikfang handa
strákum til þess að æfa sig innan húss
og tæki sem veldu.r höfuðverk sam-
vizkusamra lögregluþjóna. Það vita
hinsvegar færri að þetta leikfang hefiur
veiið notað í mörg hundruð ár sem
veiðivopn og hásfealegt hervopn. Frum-
stæðar þjóðir í Asíu notuðu eins konar
loftknúnar byssur til þess að þeyta með
eitruðum örvum og nota kanski enn.
Lei nardo da Vinci (1452—1919) getur
'um loft'byssur í bókum sínum. Það er
jafnvel hugsanlegt að egypzki sagnfræð-
ingurinn Ktesibios eigi við loftknúðar
byssur þegar hann var að lýsa vopni
•einu í bók sínum um 250 f.Kr. Hinn al-
kunni borgarstjóri í Magdeburg, von,
Guericke, sem Magdeburigarkúlurnar
evu kenndar við, fékkst við smíði roft-
riffla. Þessar by.ssur voru knúðar þrýs'ti-
lofti, sem dælt var inn í málmgeymi,
með tæki sem líkist einfaldri hjólhesta-
pumpu. Hið merkilega við þessar byss-
ur var að þegar búið var að fullhlaða
loftrúmið gátu þær skotið mörgum skot-
um í lotu, sem voru svo öflug að nægði
'til þess að drepa mann á 100 metra
færi. Austurrískir og þýzkir smiðir stóðu
einkum framarlega í smíði þessháttar
skoivopna og voru þeir notaðir með
miklum árangri gegn Frökkum í styr-
jöidunum við Napóleon. Keisari Frakka
var svo hræddur við þetta þögla leyni-
vopn að hann fyrirskipaði að hengja
eð'a skjóta alla óvinahermenn sem hand-
teknir væru með þetta „svívirðilega“
vi'pn í höndunum — þeir ættu ekki
skiiið að njóta sömiu réttinda sem venju-
legir hermenn!
Beztu laftriflflar Austurríkismanna
'gátu þá skotið hvorki mei.ra né minna
en tuttugu sikotum á mínútu, eða á sama
tfcna og það tók að hlaða framihlaðning-
ana sem frönsku hermennirnir voru
vopnaðir rpeð einu sinni til tvisvar. Þar
sem h'vorki heyrðist hvellur af þeim né
sást reykur voru þetta kjörin skotvopn
fyrir leyniskyttur.
Það gegnir talsverðri furðu hvað ann-
ar eins hersnillinigur og Napoleon virð-
ist hafia metið lítils allar tækninýjung-
ar eins og sést vel á þessu viðhorfi hans
til hinnar frábæru tækni Austurrikis-
manna. Hann var reyndar jafnblindur á
möguleika gufuknúinna skipa se;n,
bandaríski uppfinningamaðurinn Fulc-
on reyndi að vekja atlhygli hans á. Fjöl-
margir austurrískir byssusmiðir flúðu
til Engiands meðan veldi hans stóð sem
hæst og tóku þekkingu sína með sár.
Upp frá því urðu Bretar mjög framar-
iega í smíði þessara vopna.
Lokaorð
Margir rithöfundar sem um þjóðfé-
lagsmál og sagnfræði hafa fjallað haía
furðað sig á því hversu þjóðarleiðtog-
ar á öllum öldum hafa verið fáfróðir
um og metið lítils hvers konar tækni-
nýjungar og telja að skilningsskortur
þeirra afturhaldssemi og þröngsýni
taki engu fram nema þá sams konar
gáfnaskorti hjá þeim sem hafa her-
mennsku að atvinnu. Hér skal enginn
dómur lag'ður á það hvort stjórnmála-
menn yfirleitt eða atvinnuhermenn eru
öðrum tregari, enda munu eflaust til
undantekningar ef þetta reynist regl-
an. Annað mál er það að herstjórnar-
list og bardagaaðferðir hafa einatt allt
fram á síðustu ár venjulega verið langt
Framhald á bls. 12
3. desember 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9