Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1968, Blaðsíða 1

ORDUST
sem gerir hiö nærtæka
frumlegt
Fyrir síðustu jól kom út hjá Helgafelli heildarsafn Ijóða
Tómasar Guðmundssonar í endurútgáfv, með ítarlegum formála
eftir Kristján Karlsson. Hér hirtist einn kafli þsssarar ritgerðar
Kristjáns um þjóðskáldið.
Að sama skapi og fyrsta bók Tómas-
ar, Við sundin blá, fær aukna þýðingu
með hverri nýrri ljóðabók, svo að vér
skiljum betur en áður samhengið í
ljóðagerð hans, verður oss fjölhæfni
hans einnig ljósari. Um leið eigum vér
auðveldara með að gera oss grein fyrir
því, hve fjölbreyttu endurnýjunarhlut-
verki þessi ljóðagerð gegnir í íslenzk-
um skáldskap. Vera kann, að , enginn,
nema sá, sem hefur sjálfur, eins og T.S.
Eliot segir einhvers staðar„erfiðað við
málið“, fái skilið til hlítar, hvílíkt afrek
það er að slá nýjan tón í skáldskap, að
innleiða nýtt hugmyndaform í ljóðræna
hugsun og endurnýja að einhverju
leyti skáldskaparmálið, eins og Tómasi
Guðmundssyni hefir tekizt.
Byltingar í skáldskaparmáli einhverr
ar tungu gerast í höfuðatriði jafnan
á eina lund. Þær hefja daglegt mál og
prósa til vegs í skáldskap. Enda þótt
Tómasi liggi hefðbundið ljóðmál eðlilega
á tungu, eins og gerst má sjá á ýmsum
binum tigulegu viðhafnarkvæðum í síð-
ustu bók hans, Fljótinu helga, er hon-
um óhjákvæmilegt að gæða það sérstök-
um persónulegum töfrum, mýkt og klið
ræktaðs talmáls:
Fálát og köld rís foldin mót nýjum
degi
og framandi á sínum hnetti dagur-
inn vaknar
Hann horfir á jörðina kviðinn eins
og hann eigi
þar einskis framar að vænta af því,
er hann saknar.
Því höfin seilast óraveg eftir þeim
skeljum,
sem áður voru leikföng glaðværra
barna,
og austan um heiðar fer haustið
grátt fyrir éljum
en himinninn sortnar að baki fjar-
lægra stjarna.
Hrynjandi og orðaval daglegs máls
er ekki nýjung í íslenzkum kveðskap,
og meðan einhver ríkjandi skáldskapar
hefð á sér lífsmagn leitar hún öðru
hverju endurnýjunar í daglegt mál. Ef
Kristján Karlsson
segja má, að ísienzkur nútímaskáldskap
ur hefjist með Jónasi Hallgrímssyni og
Bjarna Thorarensen, án þess að með
því sé gefið í skyn, að hann hafi slitn-
að úr samhengi við skáldskap fyrri
alda, þá hefir sú kvísl hans, sem fremur
er runnin frá kveðskap Jónasar, jafnan
haldið sig nær farvegi daglegs máls, og
Jónas er samkvæmt því, i bókmennta-
aögulegum skilningi, fyrsti byltinga-
maður nútima skáldamáls. Alltaf þegar
rætt er um skáldskap, er hollt að hafa
hugfast, að hann er í verklegum skiln-
ingi iðkun máls. Jónas Hallgrímsson
vann af ásetningi og með hótfyndinni
smekkvisi að því að innleiða daglegt
mál í skáldskap eins og það var ó-
snortnast af hefðbundum bókmennta-
stíl samtíðarinnar og formlegum rituð-
um prósa. Þar með er endurnýjunar-
hlutverki Jónasar auðvitað ekki að
fullu lýst, heldur einungis þeirri hlið,
sem varpa má ljósi á mikilsverðan þátt
í skáldskap Tómasar Guðmundssonar.
Því að Tómas er í svipuðum skilningi
einn af byltingarmönnum íslenzks
skáldskaparmáls. En um leið og hann
gefur skáldskap sínum einatt áferð,
hrynjandi og tón talaðs orðs og hagnýt-
ir svo eftirminnilega ljóðræna möguleika
hversdagslegra orða, þá auðnast hon-
um með alveg sérstökum hætti að gefa
tiltekinni menningarlegri hefð í fyrsta
sinn rödd í íslenzkum skáldskap og
mú'ta hana persónuleigum svip.
Hefð í skáldskap sprettur vitaskuld
ekki allt í einu af engu, hvort sem hún
á rætur sínar fyrst og fremst í bók-
menntum eða daglegu máli. Án hefð-
bundinnar, samfélagslegrar ræktunar
er daglegt mál meiri og minni óskapn-
aður og jafnvel markvís þjálfun ein-
staklings á persónulegu málfari sýsi-
fusariðja. Sem samtímamenn Tómasar
eigum vér hægara með að átta oss á
sambandi skáldlegs málfars hans en
Jónasar við mælt mál líðandi stundar,
ef segja má, að „stundin“ hafi liðið
á íslandi á öndverðri 19. öld í sömu
merkingu og nú.Engum dytti samt í hug
að kalla skáldlegt málfar Tómasar hvers
dagslegt mál, enda þótt það hafi svo
marga eiginleika þess, að oss finnist
það einátt vera vort daglegt mál. Það
er það líka, - ef vér einungis töluðum
svo vel.
Sólskinið á ströndinni sindraði og
glóði
og sólin rann og flóði
um glaðar bárur gullinn óraveg.
Þá steigst þú upp af öldunum, ó,
Anadyomene,
og aldrei - nota bene -
varð ungur maður ástfangnari en
ég.
Þannig hefst ljóðið um Anadyomene
á hefðbundnu Ijóðmáli, sem farið er
með eins og mælt mál. Siðar í kvæðinu
er þessu snúið við og hversdagslegt
málfar hafið upp til móts við hitt í
skáldskaparmáli:
Og það er á slíkum stundum, að
maður getur gert sér
eins grein fyrir því og vert er,
að kynslóð vor hin eina kynslóð er,
sem nýtur þeirrar hamingju að hafa
ekki dáið.
Svo hjartanlega náið
er lífið okkur enn, sem betur fer.
Það sem Tómas hefur fyrst og fremst
gert til endurnýjunar íslenzku skálda-
máli er að skapa töluðu máli, eins og
það er borgarlegast, persónulegan
skáldskaparstíl og í annan stað að gæða
rómantískt, hefðbundið skáldamál mýkt,
hrynjandi og nálægum tón talaðs máls.
Hvorttveggja er ómetanlega mikils virði
en þó er hið fyrra enn nýstárlegri
uppgötvun í íslenzkum skáldskap. Borg
arbúar tala öðruvísi en sveitafólk og
jafnvel smábæjafólk. Því valda augljós
lega ólíkir lifnaðarhættir, náin sam-
vinna mikils fjölda manna, fjölbreytt-
ara líf og einkum meira samkvæmislíf.
Sú sérstaka siðmenning, sem skapast í
borgum, átti ekki fyrr sjálfstæða rödd
í íslenzkri Ijóðagerð, nema sem berg-
mál frá erlendum stórborgum, þar sem
íslenzk skáld höfðust við. Um leið og
borgarlíf er að hefjast á íslandi, skap-
ar Tómas því að sínum hætti skáldlegt
málfar og rödd í íslenzkri ljóðagerð.
Og af einstökum bókum hans bera lík-
lega Stjörnur vorsins samfeildust auð-
kenni talaðs máls.
í samræmi við það eru yrkisefni þess
arar bókar mjög nærtæk og minna á
daglega viðburði, ef frá evu tekin þau
kvæði, sem gerast að efni til úti í
löndum, en jafnvel þau eru flest unnin
úr „hversdagslegum" atburðum og fyrir
bærum (Konan með hundinn, Jerúsal-
emsdóttir, Morgunn við Afríkuströnd,
Garðljóð) og á máli, sem er sízt lang-
sóttara en hinna, þrátt fyrir sérkenni-
lega bjartan og glitrandi viðhafnarblæ.
Og yrði suðrænt sólskin
á sumardegi björtum
of heitt tveim ungum hjörtum
þá heldur ekki brást það,
að nóttin kæmi að austan
með fangið fullt af stjörnum
handa feimnum jarðarbörnum
til að unnast við og dást að.
Frá sjónarmiði stíls, er þetta erindi
frábært listaverk. Það er ein málsgrein
með einungis tveimur kommum að grein
armerkjum, en hugsunin svo rökvís og