Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1968, Qupperneq 2

ORÐLIST
íullkomin og orðaröðin rétt, að eng-
ii; mótbára eða efasemd kemst að. Hin
ljóðræna hugmynd er staðfest með ó-
skeikulli, rökvísri útfærslu, án þess þó
að hún glati nokkru af tærleik sínum
og óskýranlegri fegurð. Enda þótt er-
indið sé svo nákvæmlega unnið, að
hver lína hefst á jafnþungu eða öllu
heldur á jafnléttu smáorði, víkur ein-
ungis ein lína ótvírætt við eðlilegri
orðaröð talaðs máls. Vér myndum segja
„á björtum sumardegi“í hversdagslegri
ræðu. Á hinn bóginn myndi sú orða-
röð einhvern veginn ekki hæfa stíl og
kveðandi þessa erindis, jafnvel þó að
hún hentaði rímsins vegna. Hún væri
„of“ - hversdagsleg. Þetta veitir nokkra
innsýn í þá íþrótt og smekkvísi, sem
þarf til að beita daglegu máli í skáld-
skap, svo að hvorugt bíði hnekki.
Hin „íslenzku“ yrkisefni í Stjörnum
vorsins eru flest svo nálæg, að segja
má, að þau bíði við hvers manns dyr,
ef hann býr í borg. Með yrkisefni er
vitaskuld einungis átt við það sögulega
efni, sem afmarkar hugmynd kvæðis.
Eg nefni nokkur þeirra í upphaflegri
röð kvæðanna: lögfræðistörf (Þegar ég
praktiseraði), skólavist (Skólabræður),
viðskipti (Víxilkvæði), bæjarstjórnar-
kosningar (Kosningar). Öll þessi kvæði
eru ort á sérstaklega lifandi borgar-
máli (samanber „sveitamál"), og öll eiga
þau mjög skylt við þá tegund ljóða, sem
á alþjóðlegu máli er kölluð vers de
société. Sú tegund ljóða, sem flokkuð
er undir þetta heiti, á sér merka sögu,
til dæmis í Englandi, (sbr. Prior, Swift,
Byron), og hefir einatt gegnt því hlut-
verki að veita inn í skáldskap talmáli:
íáguðu, en lifandi samkvæmismáli. Þess
ari ljóðagerð hefir verið lýst svo, að
hún „fjalli um raunsæisleg viðfangsefni
með hugþekku léttlyndi og listilegri
einlægni". Gamansemi og raunsæi, sem
oft birtist í paradox, einkennir mjög
þessa Ijóðagerð. Tónn hennar og stíll
er einkar vel fallinn til að túlka ver-
aldlegan vísdóm af lítillæti:
Því á skrifstofunni minni — þar
ríkti ró og næði.
Jafnvel rukkararnir brugðust og
þóttust ekki sjá mig.
Og var þá nokkur furða, þótt ég
færi að yrkja kvæði
um þau fyrirbrigði lífsins, er sóttu
tíðast á mig?
Eða:
Og er það ekki þetta, sem allir
víxlar þrá
þótt upp og niður gangi fyrir þeim,
sem ég hef kynnzt,
að láta hvorki gjalddaga né afsögn
á sig fá,
en una sinni skúffu og lækka helzt
sem minnst?
Listileg einlægni, sem reynist vera
orðaleikur, nærtækar myndir, sem
geyma spaklega lýsingu á mannlegum
veikleika, gamansemi, sem er sprottin
af óvæntu samhengi milii þess, sem
myndin lýsir og hins, sem hún varpar
ljósi á, nálæg, en frumleg útsýn, dag-
legt mál, - allt eru þetta klassisk ein
kenni hins bezta í þessari ljóðagerð.
Því meðan vér kjósum aðra méð
hangandi hendi
og hikandi köstum samvizku vorri
á glæ,
þá falla stöðugt atkvæði hjartans
á yður,
þér ungu konur, sem ráðið í þessum
bæ.
Og það er ég viss um, að engin
bæjarstjórn önnur
að yndisleik er þessari bæjarstjórn
jöfn.
Vér biðjum hana að þiggja hús vor
og hjörtu
og hirða vor dýrmætu sparisjóðs-
bókasöfn.
Vers de société, „samkvæmisljóð"
Tómasar eru einkar vel til þess fallin
að eyða tilhneigingu manna til að
skipa gamankvæðum á sérstaka hillu í
skáldskap, einangra þau vegna ímynd-
aðs eðlismunar og setja þau jafnvel
skör lægra en „alvarlegan" kveðskap.
Þetta verður ljósara, ef litið er sam-
tímis og frá sama sjónarmiði á hin al-
varlegu kvæði Tómasar: mál hans og
stíl í þeim kvæðum, þar sem gaman-
semi gætir minna eða ekki. Ég hefi
áður vikið að paradox og þýðingu hans
jafnt í alvarlegum sem gamansömum
kveðskap. Það má vera sífellt íhugunar
efni, hve persónuleg og sjálfri sér sam-
kvæm tækni Tómasar er og jafnframt
hve hún er sveigjanleg, hve sterkum
tökum hún nær á ólíkum tilfinningum
og blæbrigðum þeirra. Einungis stór-
skáld getur haldið tækni sinni svo
hreinni og ósundraðri. Áræði hans til
að leika hinn áhættusama samleik með
ólíkar tilfinningar, með gaman og
alvöru, er sprottið af því að fyrir hon-
um er skáldskapur einn en ekki marg-
skiptur.
Ein af gersemum íslenzkrar ljóðlistar
er kvæðið Jón Thoroddsen. In memori-
am.
f dimmum skugga af löngu liðnum
vetri
mitt ljóð til þín var árum saman
grafið.
Svo ungur varstu, er hvarfstu út
á hafið,
hugljúfur, glæstur, öllum drengjum
betri.
Og því varð allt svo hljótt við hel-
fregn þína
sem hefði klökkur gígjustrengur
brostið.
og enn ég veit margt hjarta harmi
lostið,
sem hugsar til þín alla daga sína.
En meðan árin þreyta hjörtu hinna,
sem horfðu eftir þér í sárum trega,
þá blómgast enn og blómgast ævin-
lega,
þitt bjarta vor í hugum vina þinna.
Og skín ei Ijúfast ævi þeirri yfir,
sem ung á morgni lífsins staðar
nemur,
og eilíflega, óháð því, sem kemur,
í æsku sinnar tignu fegurð lifir?
Sem sjálfur Drottinn mildum lóf-
um lyki
um lífsins perlu í gullnu augnabliki
Hinir ýmsu þættir þessa kvæðis verða
ekki raktir sundur, nema í orði kveðnu,
af því að áhrif þess eru svo samfelld
og ótrufluð. Uppistaða kvæðisins er
saknaðartilfinning, sem snýst fyrir vits
munalega leiðsögu í huggun. Tilfinn-
ing og hugsun verða eitt. í fullu sam-
ræmi við það, sem gerist hið innra með
skáldinu, hefst kvæðið í myrkri, en
síðan birtir smám saman, unz það end-
ar í Ijósi, sem ekki er af þessum heimi.
Sterkasta ívaf kvæðisins eru ýmsar eig-
indir birtu og tíma, sem renna að lokum
saman í eitt í niðurlagsorðunum. Skáld-
ið skynjar tímann jafnskýrt og birt-
una og skynjar þau í einu. Hámark
kvæðisins er þannig stórfelld hugskynj
un, sem breytir trega í vitsmunalegan
fögnuð. Treginn hefur að vísu ekki
horfið, því að hann er sú kvika sem
hugskynjun ljóðsins sprettur af. En til-
finningarnar hafa hreinsazt og skýrzt
með dýpri skilningi og nýju viðhorfi
til dauðans. Tregi og fögnuður eru ekki
lengur andstæðar tilfinningar, heldur
tveir þættir sömu tilfinningar gagn-
vart dauðanum, annar frumstæðari hinn
vitsmunalegri.
Kvæðið sýnir glöggt, hve nákvæm
tök Tómas hefur á skáldlegri tilfinn-
ingu, hve vel honum lætur að túlka
samsettar tilfinningar, óvenjulegar hug-
myndir og frumlegar skynjanir á ein-
földu, eðlilegu máli, svo að það öðlist
aukið inntak og nýjan hugblæ. Mælt
mál er ekki einungis frábrugðið hefð-
bundnu ijóðmáli, af því að orðin séu
önnur, heldur af því að samband orð-
anna í mæltu máli er lífrænna, Talmál
og prósi ætlar setningu jafnan hlut-
fallslega meiri þýðingu en hún hefir í
mjög hefðbundnu Ijóðmáli, og því fjar-
lægari, sem setning eða málsgrein er
óbundnu máli, því minna merkingar-
gildi hefir hún að öllum líkindum sem
eining, samanborið við gildi hinna ein-
stöku orða. Það er að minnsta kosti
eiginleiki góðs prósa, að efnislega og
eftir orðanna hljóðan er merkingargildi
setningar eða málsgreinar meira en
felst í nokkru einstöku orði. Og víst
er um það, að skáldskapur fjarlægist
einatt óbundið mál á þann hátt, að setn-
ingin hættir að vera lífrænt samband
máls, orðin bera hana ofurliði eða draga
athygli hvert frá öðru. Hún verður
smám saman skorðaðri og fábreyttari,
staðnar og deyr. En um leið deyja ræt-
ur orðanna, sem liggja í óbundnu máli,
og þau verða meiri og minni stein-
gervingar. Þá er skáldskapurinn dauð-
ur, hve réttur og „skáldlegur" sem
hann kann að vera. Og þá verður enn
að leita endurnýjunar í óbundið mál.
Ég hefi áður minnzt á leikni Tómasar
að fara með eðlilegar setningar í
bundnu máli, samanber til dæmis „Ana-
dyomene" og „Konan með hundinn".
Töfrar málfars hans eru oft að nokkru
leyti fólgnir í því, að lesandinn heyrir
áherzlur talaðs máls jafnhliða hrynj-
andi skáldskaparmáls.
Og þar að auki veiztu, að ég hefi
tíðum haft þig
í huga, einkum þegar tók að líða
af mánuðinum.
(Samtal við Drottin)
Ég man, að blómin byrjuðu að
springa út í maí
(Gamalt ljóð)
En það skáld, sem túlkar fjölþættar
tilfinningar og leitar andstæðum sam-
ræmis á mæltu máli í skáldskap sínum,
hlýtur óhjákvæmilega að veita einstök-
um orðum auknari og frumlegri merk-
ingar en þau hafa í daglegu tali. Af
hagnýtum ástæðum er það mikils virði
í daglegu máli, að merking orða sé
sem einföldust, svo að ekki verði um
hana villzt. En ljóðformið leyfir einung
is takmarkaða skilgreiningu merkingar.
Og margræður skáldskapur stefnir
raunverulega í öfuga átt við daglegt
mál, þó að hann hljóti að leita endur-
nýjunar þangað. Hann leitast við að
innleiða marga möguleika og samræma
ólíkar hugmyndir og tilfinningar í stað
þess að aðgreina þær. í reyndinni ger-
ast þessi átök að einhverju marki í
öllum þeim skáldskap, sem stendur mjög
nærri mæltu máli og prósa. Afrek Tóm-
asar Guðmundssonar verður ekki skil-
ið til fullnustu, nema í ljósi þessarar
eðlislægu mótsagnar, sem skáldlistin
verður að leysa. Mörg misheppnuð
skáld sjá ekki nema aðra hlið þessarar
mótsagnar eða hrekjast á milli and-
stæðna hennar, svo að skáldskapur
þeirra nær aldrei samræmi eða fyllingu.
Til eru líka skáld, sem hafa orðið stór-
skáld, meðal annars af því að glíma við
hana án þess að leysa hana. Ég get
hugsað mér til dæmis, að Stephan G.
Stephansson sé meðal þeirra.
Ég hefi vitnað í eftirmælin um Jón
Thoroddsen, af því að mér virðast þau
ágætt og ljóst dæmi um það, hvernig
Tómas leysir þessa þraut í skáld-
skap sínum, þar sem hann er margræð-
astur. Mæltu máli er hvergi misboðið,
en orðum þess og orðasamböndum gefin
aukin merking, ferskleiki og tign. Orð-
ið „augnablik“ er, til dæmis, að jafn-
aði hversdagslegt orð, og mörgum
finnst það jafvel ekki íslenzkulegt. En
hér öðlast það ótvíræðan þegnrétt,
skáldlegt hlutverk og upprunalega
merkingu á þessum stað. Og allt kám
strýkst af því vegna sambandisns við\
„gullinn“. Engu að síður heldur það
venjulegri tímamerkingu. Ég vildi enn-
fremur að lokum minna á þrjá staði í
kvæðinu, sem varpa skýru ljósi á það
sem áður er sagt um málfar skáldsins:
sem hugsar til þín alla daga sína.
þá blómgast enn, og blómgast ævin
lega,
og eilíflega, óháð því, sem kemur
Allar þessar ljóðlínur ákveða tíma-
lengd, stig af stigi, unz ekki verður
sterkar að orði kveðið. Þær marka þró-
un kvæðisins frá trega til fagnaðar,
frá hinu tímabunda til hins eilífa, frá
hinu jarðneska til hins himneska, og
öðlast þannig margfalda merkingu. í
hinum síðari voru meginorðin, ævinlega
og eilíflega, að ég hygg, ókunn í þess-
ari mynd í íslenzkum kveðskap. Mér
hefir fundizt, síðan ég las þetta kvæði
fullorðinn, að þessi tvö einföldu orð
úr mæltu máli hlytu að vera, í þessu
sambandi, einhver hin fegurstu og frum
legustu orð í íslenzkum skáldskap. Eng-
in orðlist er áhrifameiri en sú, sem ger-
ir hið nærtæka frumlegt - eða hið
frumlega nærtækt - á þann hátt, að
hvorugt bíður hnekki heldur öðlast
skyndilega nýja vídd. Sannur frum-
leiki lætur ekki alltaf mikið yfir sér.
Hinn innilegi, létti viðhafnarblær, sem
Tómas gæðir mælt mól er engu síður
frumlegur, þótt hann sé öfgalaus, og
orðaval hans einatt jafn-nýstárlegt fyr-
ir því, þótt það segi sig ekki úr lögum
við hefðbundna málvenju. Þannig ræk-
ir skáldskapur hans á æskilegan hátt
tvenns konar þörf tungunnar.
Jafnfram því að skáldskapur leitar
öðru hverju endurnýjunar í mælt mál
og prósa, gegnir hann hvíldarlaust því
hlutverki að halda þróun málsins í eðli-
legum skefjum. Stöðugt uppreisnará-
stand væri óþolandi og hlyti að leiða
til upplausnar ljóðmálsins. Enda þótt
Tómas inni af hendi klassiskt endur-
nýjunarhlutverk í móli, er tungutak
hans í vissum skilningi íhaldssamt og
sú ögun, sem það lýtur, í raun og veru
siðræns eðlis. Engin önnur íslenzk
skáld, nema ef til vill Jónas og Þor-
steinn, eru jafn vandfýsin í orðavali.
Félagsskapur orðanna er svo valinn,
að stundum er jafnvel eins og maður
finni til þögullar návistar orða, sem fá
ekki inngöngu, þó að öðrum myndi
þykja þau fullboðleg. Þetta er persónu
leg, aristókratisk smekkvísi, sem virðir
ekki jafnrétti það, er orðin njóta í
hversdagslegu máli, og hún er það að-
hald, sem varðveitir ljóðmálið frá flat-
neskju og óreiðu daglegs máls. En ein-
mitt af því að Tómas fer svo persónu-
lega með mælt mál, er hann eitt af
þeim skáldum, sem eru þess umkomin
að hafa áhrif á daglegt mál, eigi síður
en ljóðmál. Þótt ekki kæmi annað til,
hefir skáldskapur hans af þessari á-
stæðu ómetanlegt menningargildi og
mun ávallt hafa, en einkum samt, þegar
tungunni stafar voði af einhverri þeirri
uppdráttarsýki eða ofholdgun, sem sitja
um hana til skiptis: uppþembdum ræðu-
stíl, smekklausri nýsköpun, frumstæð-
um ruddaskap, tyrfni, forneskju.
---------------------25. febrúar 1968
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS