Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1968, Blaðsíða 4

UM HVAD
ERU FUGLARIMH
AD SYINIGJA?
Nokkur orð um nútímamyndlist — I. hluti —
Les Demoiselles d’Avignon. Tímamótaverk Picassos frá árinu
1907. Kúbisminn er í fæðingu.
Nýjar leiðir kannaðar. Málverk
eftir Henri Matisse, 1917.
Við lifum á öld hinna miklu
isma í myndlistinni eða kannski
réttara sagt, öld hinna mörgu
og skammlífu isma. Þessi öra
þróun hófst að visu að marki
á síðustu öld í dagsbrún tækni
aldar. Þvi hefur að visu verið
haldið fram, að tilkoma ljós-
myndatækninnar uppúr miðri
nítjándu öldinni hafi haft veru-
leg áhrif á þróun myndlistar-
innar. Það varð ljóst, að ekki
þýddi að keppa við ljósmynda-
vélina í nákvæmnisatriðum, en
nokkrum áratugum áður hafði
natúralisminn staðið í hámarki
og þá höfðu málararnir villzt
svo gersamlega í frumskógi
nostursins, að aðalatriðin
gleymdust, en í staðinn var
farið að glíma við vandamál
eins og til dæmis það, hvernig
helzt mætti ná skeggbroddum
í andlitsmyndum.
Ljósmyndatæknin gerði slík-
ar bollaleggingar óþarfar, en
um leið gerðu sumir því skóna,
að málaralistin mundi veslast
upp í samkeppni við myndavél
ina. Allavega hlaut myndlistin
að leita inná nýjar brautir, þar
sem engin önnur tjáningarað-
ferð mundi ónáða hana og það
gerði hún. Impressionisminn á
öldinni sem leið var merkileg
bylting: byrjun á miklu mynd-
rænni skoðun viðfangsefnisins
en oftast áður. Nútíma málur-
um finnst að vísu, að impress-
ionistunum sé of hátt á loft hald
ið, að myndir þeirra séu of
væmnar og engan veginn nógu
sterkar í uppbyggingu. En þess
ber að gæta, að impress-
ionistarnir voru að nema nýtt
land og út frá viðhorfi þeirra
í listinni hafa svo opnazt nýj-
ar dyr í ýmsar áttir.
Yegna pólitískra skoðana
sumra listfræðinga hefur því
verið haldið mjög einarðlega
að íslendingum í bókum og
öðru rituðu máli, að myndlistin
sé svo til eingöngu þjóðfélags-
legt fyrirbrigði: að það megi
ævinlega finna í tjáningarformi
listamannsins spegilmynd af
pólitískum hugsjónum eða jafn-
vel pólitísku ástandi.
Ég hygg, að þessi skoðun
sé almennt reist á mjög vafa-
sömum rökum, þó eitthvað sé
ef til vill hæft í henni. Mynd-
listarmenn hafa tilhneigingu til
þess að verða fyrir áhrifum
hver af öðrum og af ríkjandi
stefnum eða tizku, en þeim er
að jafnaði ólíkt farið og rit-
höfundum og skáldum, sem svo
oft finna hjá sér hvöt til að
bjarga heiminum. Yfirleitt eru
málarar hvorki að predika Para
dís eða Víti: þeim stendur flest
um mikið til á sama um leyndar
dóma efnahagskerfanna og nota
ekki léreftið til að lofa eitt og
lasta annað. Þó eru til frægar
undantekningar: Guernica Pi
cassos er hatrömm árás og for
dæming á viðurstyggð styrj-
alda. Myndin er máluð í til-
efni af skepnulegri árás þjóð-
verja á spænska þorpið Guern-
ica í borgarstyrjöldinni þar í
landi á fjórða tug þessarar ald
ar.
Það hangir að vísu oft saman,
að djarfir og róttækir málarar
eins og Picasso hafa róttækar
stjórnmálaskoðanir. En það var
fremur framan af öldinni. Eft-
ir að ljóst var að sjálft goðið,
stjómkerfi Sovétríkjanna, hafði
gersamlega brugðizt myndlist-
inni í þvi landi með því að
setja á hana pólitíska hnapp-
eldu og hefta hana í fjötra
hins svokallaða social-real-
isma, hefur fjöldi myndlistar-
manna gefizt upp á öllum slík-
um átrúnaði og um þessar mund
ir er myndlistin fjær því en
nokkru sinni áður að endur-
spegla pólitískar hugsjónir.
En hvað endurspeglar hún
þá? Fyrst og fremst þrotlausa
leit að' nýjum sannindum: hún
kennir okkur að sjá hlutina í
nýju ljósi, sem hér á íslandi er
auðveldast að sanna með því,
að hraun voru almennt talin
ljót þar til Kjarval hafði kennt
fólki að sjá fegurðina í form'-
um þeirra og litum. Myndlist-
in endurspeglar líka samtíðina
að mörgu leyti og ekki þá sízt
hinar róttæku breytingar á
hugsunarhætti sem hafa átt
sér stað: gömul bannorð hafa
fallið, tæknilegar nýjungar
hafa fært okkur ýmsa blessun
og jafnvel kennt okkur að
skynja það myndræna á fersk-
an hátt. En allt hefur þetta
veiið lengi í gerjun, þróazt stig
af stigi og nú skiljum við ekki
Iengur, hvað þótti hneykslan-
lega nýstárlegt við næturvörð
Rembrands, svo dæmi sé tekið.
f öllu því lesmáli, sem til
er um þróun nútíma myndlist-
ar, má ljóslega sjá þá skoðun,
að nokkrir menn hafi öðrum
fremur haft áhrif á rás þró-
unarinnar. Einn af þeim áhrifa
mestu í þeim flokki er Poul
Cézanne, sem sagði skilið við
impressionistana í París á átt-
unda tugi síðustu aldar og
sýndi ekki með þeim upp frá
því, vegna þess að hann var
kominn inná nýjar brautir og
það var ný hugsun í fæðingu
og sú hugsun hefur orðið líf-
seig. Áhrifa Cézannes hefur
gætt langt fram á þessa öld:
hjá .Tóni Stefánssyni til dæmis,
og það er jafnvel ekki frá-
leitt, að nefna mætti núlifandi
málara hér á íslandi, sem
halda áfram að mála í anda
Cézannes.
Impressionistarnir reyndu að
höndia Ijósið í myndum sínum:
Jíka loftið eða veðrið, en Cé-
zanne sneri sér meir að eig-
indum flatarins og hafði gífur-
leg áhrif, meðal annarra á Pi-
casso, ungan mann frá Mal-
aga, sem þá var að brjótast
áfram í París. Þegar þeir Pí-
Eftir Gísla Sigurðsson
casiso og Braque forma kúbis-
mann um 1907, þá var það í
senn beint áframhald af mál-
verki Cézannes og grundvölltír
að ýmsu, sem átti eftir að ger-
ast í myndlist síðar á öldinni.
Þó runnu raunar fleiri stoðir
undir þá breytingu á list Pi-
cassos, sem fram kemur í tíma-
mótamyndinni Les Demoiselles
d’Avignon. Hann hafði séð
skúlptúr frumstæðra afríku-
þjóða og hrifizt af honum.
Kúbisminn rann sitt skeið á
árunum 1907 til 1914. En þá
var líka öld hinna fjölmörgu
isma myndlistarinnar í algleym
ingi. Sumir þeirra áttu reynd-
ar rætur sínar í nítjándu öld-
inni: expressionisminn til dæm-
is, sem þróaðist samtímis im-
pressionismanum og átti sitt
höfuðvígi í Þýzkalandi, einkum
og Munchen og Dresden. Einn
Kúbisminn kominn að' leiðar-
lokum: Ung stúlka með gítar
eftir Georges Braque, máluð
1913.
af forvígismönnum þeirrar list-
stefnu var Norðmaðurinn Ed-
vard Munch, sterkur lista-
maður og einkennilegur utan-
garðsmaður: andi á borð við
Kirkegaard og Strindberg, Ib-
sen og Nietzche. Munch mun
að öllu samanlögðu kunnasti
myndlistarmaður Norðurlanda,
fyrr og síðar, en miðað við
bókmenntaleg afrek og þann
menningarbrag, sem við erum
sammála um að hafi ríkt á
Norðurlöndum síðastliðin hund
rað ár, hafa furðulega fáir
myndlistarmenn þaðan getið sé
verulegan orðstír í liinum stóra
heimi.
Fyrir utan Die Brucke í Dres-
den og hóp listamanna í Munch
en, er París vettvangur atburð-
anna á fyrstu áratugum ald-
arinnar og heldur áhrifamætti
sínum allt fram yfir 1950.
Það er alkunnugt, að hver
SDVAXD HUMCII Thi C,J. /*»
Ópið, 1895. Expressionismi. Ein
af hinum kunnari myndum
Norðmannsins Edvard Munch.
stefna kallar fram andstæðu
sína, áður en langt um líður,
og þegar impressionisminn
hafði þróazt í svonefndan point
ilisma, sem kannski mætti kalla
punktamálverk, þá fór það að
fara í taugamar á sumum ung-
um mönnum og þeir mynduðu
nýja stefnu, sem var beint á
móti því yfirborðslega í im-
pressionismanum. Þessir ungu
menn voru kallaðir Fauvistar
og páfi þeirra var Henri Mat-
isse, sem snúið hafði baki við
laganámi og gerzt málari. Hann
og skoðanabræður hans, höfðu
ýmigust á þeirri myndlist, sem
stundum er kölluð á vondu
máli „spontant", það er, bygg-
ist á hughrifum augnabliksins.
Þeir sögðu eins og Leonardo
da Vinci hafði raunar sagt
löngu áður, að málverk er and-
legur hlutur, sem verður að
vera traustur og taminn, enda
afleiðing af langri og ýtar-
legri umhugsun.
Heimstyrjaldir valda alda-
hvörfum og sú skoðun hef 'r
oft heyrzt, að hin raunverulegu
aldamót hafi átt sér stað á
tímaskeiði fyrri heimstyrjaldar-
innar. Meðan herirnir börðust í
skotgröfunum við Somme og
Verdun voru nýir ismar að
fæðast í París og aðrir komnir
á legg: þar á meðal Futurismi,
Dadaismi og Surrealismi. Hver
stefna átti sinn páfa og sitt
„manifesto“, stefnuyfirlýsingu
og áhangendur.
Það er auðvitað erfitt að á-
kveða, hvenær ein stefna byrj
ar og hver eigi fortakslaust
heiðurinn af því. Á fyrsta ára-
tugi aldarinnar gerðu menn til-
raunir í ýmsar áttir, en oftast
var þar um að ræða hlutlæga
túlkun á einhverjum ytri veru-
leika. Jafnvel sundursaxaður
kúbismi þeirra Picassos og Bra-
ques átti sér ákveðnar fyrir-
myndir: enn liéldu menn tryggð
við mótífið. Abstrakt myndlist
er þó ekki ný af nálinni frem-
ur en annað undir sólinni og
þarf ekki annað en að rýna
dálítið í söguna til þess að rek-
ast aftur og aftur á abstrakt
útfærslu, ekki sízt hjá frum-
stæðum þjóðum. Það má segja,
að Víkingarnir, forfeður okkar,
hafi verið sterkir á hinu abstr-
akta svelli og haft frábært form
skyn eins og vel kemur í ljós
í bók Almenna Bókafélagsins
um Vikingana. í skipum þeirra
kemur fram svo fín tilfinning
fyrir forminu, að erfitt er að
benda á betur teiknaða hluti
í nútímanum: helzt væri að í-
talir stæðu jafnfætis í bílaiðn-
L
25. febrúar 1968
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS