Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1968, Blaðsíða 4

AÐDRACANDI
og fræðslu Því kemur upp mikill mark-
aður fyrir laklegar bókmenntir, eða
mun meiri en áður hafði verið til stað-
ar. Þessi markaður var mettaður með ým
iskonar afþreyingarefni. Rómantísku
skáldin voru lítt lesin af megninu af
hinum nýju lesendum og kaupendur rita
þeirra var takmarkaður með fáeinum
undantekningum og var það eitt meðal
annars, sem fjarlægði þá þjóðfélagi sam
tímans. Aukin bókaútgáfa var reyndar
eitt einkenni upplýsingatímanna, eink-
um þó í Englandi, heftaútgáfur skáld-
sagna og einnig fræðsluefnis hefjast fyr
ir miðja 18. öld á Englandi, en þar
var mest gróska í útgáfu bóka, sem ekki
voru beint ætlaðar bókmienntalegum fag
urkerum eða bókasöfnurum, þótt slíkar
bækur væru einnig gjörðar þar í landi.
Áhrif iðnbyltingarinnar komu fyrst í
Ijós í Englandi, og þar gætti fyrst
þeirrar andúðar á verksmiðjuverum og
borgum, sem kemur fram í ýmsum rit-
um rómantíkeranna viðar í löndum. Þjóð
félagshættir taka að breytast í Eng-
landi á síðari hluta 18. aldar í átt til
hátta iðnaðarþjóðfélags. Gufuvélin vakti
viðbjóð og andstyggð skáldanna vegna
alls þess sem henni fylgdi, hávaða og
sóts og lífskjara þeirra sem hrúguðust
saman í verksmiðjuvférunum, en þótt
þetta apparat væri andstyggilegt þá
urðu afleiðingarnar af vélvæðingu vefn
aðariðjunnar afdrifaríkarL Vélvæðing
þeirrar iðju olli efnahagskreppu meðal
bænda og íbúa sveitaþorpanna, sem
höfðu drýgt tekjur sínar með tóvinnu
eins og tíðkaðist víðar í löndum, og
þetta hafði nægt íbúum sveita og þorpa
ósamt landbúnaði til sæmilegrar af-
komu þegar árferði var sæmilegt. Hug-
myndir manna á þessum árum um af-
komu sveitafólks fyrir iðnbyltingu
kunna að vera eitthvað litaðar andúð
á breytingunni, en allar heimildir benda
þó til þess, að kjör almennings hafi
versnað fyrst í stað við breytinguna.
Wordsworth skrifar 1817: „Það má sjá
mörg merki þess, að íengslin milli stétt-
anna, sem voru hver annarri háðar og
lifðu í lífrænu samræmi hver við aðra
hafi rofnað á síðustu þrjátíu árum. Allt
Shelley
er nú boðið falt á markaðstorgum og selt
hæstbjóðanda."
Græn engin voru nú lögð undir reyk
spúandi verksmiðjur og sóðalegar borg
ir, sem samanstóðu mestmegnis af fá-
tækrahverfum, þar sem allt orkaði til
þess að gera líf íbúanna sem ömurleg-
ast. Þessir íbúar voru fyrrverandi sveita
menn og máttu muna sinn fífil fegri.
Hófsamt verðmætamat og kyrrstæður
atvinnurekstur vék nú fyrir gróða-
hyggju og nýjum viðskiptaháttum. All
ar þessar breytingar voru þyrnir í aug
um viss hluta yfirstéttarinnar gömlu og
rómantíkeranna.
Áhrifanna frá iðnbyltingunni gætti
mjög til þess að fjarlægja rómantík-
erana samfélagi sínu og allar þessar
breytingar gerðu myndina, sem þeir
gerðu sér af þjóðfélaginu enn and-
styggilegri. Hér áttu þeir víða sam-
stöðu með íhaldsöflum þjóðfélagsins og
aðli, sem harmaði horfna tíma og vald
og báðir aðilar höfðu megnustu fyrirlitn
ingu á þeim öflum, sem stóðu að þess-
um breytingum, en það var borgarastétt
in. Á sama tíma og rómantíkerar dá
náttúruna sem hálfgildis guðdóm, vinna
„framfarasinnuð öfl“ að því að sigrast
á náttúruöflunum og gera sér náttúr-
una undirgefna.
Hvergi kom þessi andúð skáldanna
eins greinilega fram og í Frakklandi,
og í þessari andúð ar einnig falin sú
skoðun skáldanna, að skáldið stæði ofar
öðrum mönnum, þar eð dularfull tengsl
þess við allífið eða náttúruna gerðu því
fært að vera leiðtogi manna. „ókrýnd-
ur löggjafi“ eins og Shelley sagði. Vict-
or Hugo þreyttist aldrei á að hvetja
þjóðirnar til þess að hlusta á skáldin
og skáldin til þess að hefja upp raust
sína:
Peuples, écoutez le poéte!
Écoutez le réveur sacre!....
Þrátt fyrir áminningar Hugo, var
borgarastéttin of upptekin af því að
sinna hugðarefnum sínum, til þess að
gefa sér tíma til þess að hlusta á boð-
skap hinna nýju spámanna. Hugarflug
skáldanna varð öllum þorra millistétt
anna óskiljanllegt og skilningsleysi ein-
kennir héðan í frá viðskipti skálda og
borgara. Þeir halda hvor sína leið og
skáldin einangrast. „Snillingurinn er allt
af misskilinn af samtíð sinni“ varð við-
kvæðið. Heimur skáldanna upphófst hátt
yfir hversdagslegt þras og umsvif og
hugmyndin um sjeníið, snillinginn kvikn
ar.
Skáldunum virtist ekki ætlaður stað-
ur í þjóðfélaginu, verk þeirra virtust
engan tilgang hafa, nema í sjálfu sér
og nú tekur að bóla á kenningunni
um listina vegna listarinnar, L'art pour
1‘art. Misræmi milli þjóðfélags og listar
kemur æ gleggra í ljós. Listamennirnir
og skáldin lifa fjarri þjóðfélagslegum
veruleika. Vísir að þessum einkenn-
um hafði komið fram í Þýzkalandi á
síðari hluta 18. aldar, og í Frakklandi
og Englandi. Skáldin höfðu fyrrum ver
ið virkt afl innan þjóðfélagsins, bundn-
ir viðurkenndum og hefðbundnum sann
indum um trú og sigðgæði. Þeir voru
málpípa tríkjandi smekks, verk þeirra
tjáning tímanna, sem þeir lifðu, þeir
voru meira og minna í takt við eigin
samtíð og bundnir henni með fáum und-
antekningum, sem sanna regluna. Les-
endur þeirra var fámenn yfirstétt, en
patróninn stýrði ef til vill oftar penna
skáldanna heldur en síðar var álitið.
Þetta breytist þegar kiemur fram á síð-
ari hluta 18. aldar. Réttur tilfinning-
anna og stjálfstæði og réttur einstakl-
ingsins gagnvart ríkisvaldi og kirkju
leysa skáldin úr viðjum fornra hefða
og alhyggju. Allt býr í manninum sjálf-
um, einstaklingurinn verður mælikvarði
allra hluta. Á renesancetímanum var
það „maðurinn" sem var mælikvarðinn,
nú verður það hver og einn. Þjóðfélags
legar viðjar skáldsins bresta og hann
leitar sannleikans og listarinnar í sjálf-
um sér. Hann guðgerir sjálfan sig og
tjáning hans verður boðskapur hins
æðsta og sannasta. Rökræna afleiðing
þessa nær svo hámarki hjá Nietzsche
í „Jenseits von Gut und Böse“.
Sá höfundur, sem bar hæst meðal
rómantikeranna á Frakklandi var Vict-
or Hugo. í síðustu verkum hans kem-
ur þetta gleggst í ljós. Hann var einn
þeirra, sem sprengdi hinar hefðbundnu
viðjar fransks skáldamáls, sem hafði
steingervzt í klassík 17. og 18. aldar.
Hugo þenur málið til hins ítrasta,
hann notar nýjar myndir í skáld-
skap sínum, nýja bragarhætti og tekst
það, sem löngum hefur verið talið
erfitt á frönsku, að slæva skýra merk-
ingu orðanna til þess að ná kvikum hug
sýnum í ljóði, tjáningin spnengir
ákveðna og takmarkaða merkingu orð-
anna og orð ljóðsins leysast upp í lif-
andi tóna. Goðsagan, mýtan og táknin
fylla síðari Ijóð hans og orðsnilld hans
flæðir og fossar. Heimsmynd hans á eitt
hvað skylt við kenningar Swedenborgs
og Kabbalista, hann sveimar um himin-
víddir og heljargljúfur og guð hans er
ginnungagap, tóm, stundum persónuleg-
ur eða algyði. Hann áleit skáldskapinn
guðlegs uppruna og skáldin spámenn,
rödd þeirra var rödd guðs.
Rómantíkerarnir luku upp nýjum
heimi með nýstárlegri notkun málsins.
Þeir auðguðu málið og með því tókst
þeim að tjá tilfinningar, hugmyndir og
ímyndanir sem þeir sóttu til sviða, sem
til þess tíma höfðu verið lokuð undir
skel forma og hefða klassíkurinnar.
Þessi við voru í þeim sjálfum og þaðan
kom þeim upprunalegri og ferskari
skynjun á tilverunni. Þeir hækkuðu og
dýpkuðu tilverusviðið opnuðu endalaus
ar víddir og ferleg djúp. Stefnan er
hliðstæða frönsku stjórnarbyltingarinn-
Framh. á bls. 12
Síra Björn Jónsson var prestur í Hrepphólum í
Árne3sýslu í rúma tvo áratugi (1786-1808). Hann var
harla einkennilegur náungi og verður sagt nokkuð
frá honum hér.
Haiui var sonur Jóns bónda í Höll í Þverárhlíð,
Óskar Clausen:
Síra Hallar-Björn
Halldórssonar á Hóli í Norðurárdal, Jónssonar frá
Geitaskarði, Egilssonar, — Móðir Jóns í Höll var
Margrét Grímsdófctir, Tómassonar frá Borgarholti,
Bjarnasonar smiðs, Egilssonar, en móðir Tómasar var
Guð.-ún, dóttir Moldar-Brands í Hítárnesi, sem var
bróðir Marteins biskups Einarssonar.
Kona Jóns í Höll og móðir síra Björns var Valgerð-
ur, dóttir 'Björns bónda í Höll. Hún lifði 39 ár eftir
lát Jóns fyrri manns síns og giftist aftur og varþriðja
og síðasta kona Guðmundar eldra Þorvarðarsonar
lögréttumanns í Krossholti, Sigurðssonar á Jörva,
Þorgilssonar. Þeirra son var Snæbjörn á Ölverskrossi
og víðar, en launsonur Guðmundar Þorvarðarsonar
var Bjarni á Ölvaldsstöðum í Borgarhrepp, faðir Ei-
ríks á Þursstöðum, sem svo margar kátlegar sögur
eru af.
Björn prestur var fæddur í Höll 1736, og af því að
hann var ættaður þaðan var hann kallaður Hallar-
Björn þegar hann var í skóla. Hann var orðlagður
raddmaður og var því þetta kveðið um hann:
Björn frá Höll með hljóð og sköll,
hæst af mönnum syngur,
uipp um fjöll með óp og köll,
- ærist hann og springur.
Hann útskrifaðist úr Skálholtsskóla 1755 eftir 5
ára dvöl þar, og var þá 19 ára gamall — Var síðan
djákni í Hítárdal í 5 ár, en síðanvigður 1761 til
Meðallandsþinga, þar var hann prestur í 23 ár og bjó
í Hólmaseli, en varð að flýja þaðan undan Skaftár-
eldum 1783, þegar eldgosið mikla dundi yfir. — Kona
síra Björns var Elín dóttir síra Jóns Jónssonar á
Þykkvabæjarklaustri, en systir síra Jóns í Holti föð-
ur Steingríms biskups.
Síra Björn var stórríkur maður meðan hann bjó í
Hólmaseli. Honum er lýst þannig: „Hann var ákaflega
stór vexti, mikilúðlegur og rammur að afli og frígeðja,
— og ókurteis í mörgum háttum sínum. Sagður af
sumum allvel gáfaður, þótt lítt gætti þess. Dramb-
samur var hann, og stundum ör á góðgerðir við heima
fólk og aðkomandi. Elín kona hans var mjög naum
til útláta,“ og má sem eitt dæmi um nízku hennar geta
þess, að þegar menn voru önnum kafnir við að bjarga
fé prestsins undan jarðeldinum í Hólmaseli, og prest-
ur fyrirskipaði henni, að veita fólkinu vel, þá hafi
hún rennt nýmjólkinni, en gefið síðan fólkinu undan-
rennuna og hellti rjómanum ofan á skyrkerin og sagt,
að hún mundi vitja aftur skyrkera sinna, en daginn
eftir sást aðeins á húsburstirnar upp úr glóandi
hrauninu, svo að maddama Elín sá aldrei skyrkerin
sín aftur. —
Síra Björn rak stórbú í Hólmaseli og var jörðin set-
in með mikilli prýði. Þar var stórt tún, girt snyrtileg-
um grjótgörðum, og fagurt land umhverfis. Bærinn
var ásjálegur, með 8-10 þilhúsum. Þaðan var flutt
20. júní 1783 búslóð og vistir á 30 hestum klifjuðum,
og 12 kýr reknar. —
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. júní 1968