Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1968, Blaðsíða 15

Tjaldeyri í Vonarskarði. Ljósni.: M. Jóhannesson.
Halldór Stefánsson:
Hið mikla samfellda sain fastajökuls,
falljökia og skriðjökla á suðaus'tur-
hálendi landsins er nefnt einu nafni
Vatnajökull. Einstakir hlutar fastajökuls
ins hafa sín sérfoeiti, og hinir fjölmörgu
skriðjökliar á jöðrunum hafa hver og
einn sitt sérnafn. Undan þeim failla all
ar jökulár um austur hluta landsins,
allt frá Skjálfandafljóti til Skaftár, sem
að nokkru leyti fellur einnig til Kúða-
fljóts. Eininig Þjórsá á að nokkru leyti
upptök sín undan einum af skriðjöklum
Vatnajökuls.
Vegna hins geysimikla vatnsmagns,
sem undan jöklinum fellur hefur hann
fengið núverandi nafn sitt.
Klofajökul
Frumnafn Vatnajökuls er Klofajökull,
eflaust gefið eftir útliti hans og lögun
tilsýndar. Þá hefur hann verið ein sam-
tengd lengja fastajökla á háfjölium
þessa hálendis hluta landsins með skörð
um jökli þöktum á milli. Daladrög (klof)
frá norðri og suður hafa stefnt hvert
móti öðru til jökulhaftanna milli há-
jöklanna, sem síðan hafa fytizt af fali-
jöklum og gefið jöklinum núverandi lög-
un og stærð.
Upphaflegu nafni sinu hélt jökullinn
fram yfir lok 19. aldar. Eggert Óiafs-
son, Sveinn Pálsson og E. Henderson
halda því allir í ferðabókum sínum. Ef-
laust hefur jökulliinn þó fyrir sjónum
þeirr i verið búinn að breyta mjög sinni
upphaflegu lögun. Vatnajökuisfmafnið
'kiemur fyrst f raon í landafræðiritum Þor-
valdar Thorodd9en. Samt þekkir hann
að sjálfsögðu frumn.afnið og hefur það í
svigum með Vatnajökulsnafnmu í nafna
skrám sínum. En á hans dögum — og
eflaiust miklu fyrr — er jökull
inn búinn að fá núverandi lögun sírna.
Frumnafnið er orðið rangnefni og hann
velur jöklinum annað, og betur við-
eigandi nafn.
Vísindaleg rannsókn á þykkt jökulsins,
gerð fyrir nokkrum árum af Jóni Ey-
þórssyni, staðfestir það að undirlag hans
er mjög mishátt, sem vænta mátti.
Því er svo farið um ski-iðjöklania, að
til norðurs og norð-austurs hafa þeir
fallið yfir óbyggt og óbyggilegt há-
lendið- En sunnanlands hafa þeir fallið
yfir láglendi og byggð ból sumstaðair.
Ókummuigt er hvenær Klofajöku'll hef-
ur tekið að vaxa, fyiiia upp skörðin
milli hájökia og „klofin" og skriðjök-
ullinn tekið að falla fram á slétblendið
til morðurs og suðuxis. Að likindum hef-
ur það byrjað isnemma á ölidum og haid-
ið áfram smátt o'g smátt. Snemma er
þess getið, að Skaftárjökull — sem nú
neitir svo — hafi hiaupið fram, og vald-
ið því að smá-valtnisfáli, sem áðuir var
nefnt Raftalækur, breyttist í stórfljót,
sem síðan hefur heitið Hverfisfljót.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálseon,
sem fóru rannsóknarför um landið 1752
—‘58 telja að framhlaup skriðjöklamna
sunnanlamds muni hafa orðið á fjórtándu
cld.
Samgöngur yfir Klofajökul.
Skráðar heimildir eru fyrir því, að
samgöngur hafa verið yfir Klofajökul
milli byg.gða Norðurlands og Suður-
lands. Miklar né tíðaæ munu þær vart
hafa verið, því að langt var milli jökuls-
ins og næstu byggða norðan lands
(.Bárðardals, Mývatmssveibar og Möðru-
d.alsbyggðar).
Bárður sonur Heyangurs-Bjarnar festi
byggð sína fyrst í Lundabrekku í
Bárðardal, em flutti síðan yfir Klofa-
jökul suður að Gnúpum í Fljótshverfi.
Með forsjá var ferðin gerð. Hann hafði
áður látið athuga gróðurfar á hálendinu
norðan jökulsins suður af Bárðardal.
Einnig lét hann smíða sleða (kjálka)
til að draga á fóður búfjár og annan
farangur yfir jökulihafið í skairðinu.
Dalardrag (klof) hefur þá legið til
skarðsdns norðainfrá, og nafnið lýsir því,
að hann hefur vomað að svo væri einrn-
ig sunmanfrá.
Órækair heimildir eru fyrir því að
fyrr á öldum voru samgöngur yfir Klofa
jöku'. milli Möðrudals og Skaftafelils í
Öræfasveit, alQit fram til loka 14. aildar a.
m.k. Samkvæmt Will'kinsmáldaga Möðru-
dalskirkju, 1397, átti kirkjan skógar-
ítak í Skaftafe'lls skógi. í notum þess
átti jörðin Skaftafell fjórtán hrossa sum
arbeit í Möðrudalslandi, að því er segir
í jarðarbók frá 1797.
Ekki gátu þessi gagnkvæmu ítök hafa
nýzt nema auðveldar samgöngur milli
þessara staða hafi verið yfir jökulinn.
Klofin frá norðri og suðri hafa þar
stefnt saman að skarði milli hájökla,
og aðeins jökulhaft verið í skarðinu.
Tii staðfestingar um þessi gagn-
itök er það, að í Morsárdal norður frá
Skaftafelli hafa fundizt götutroðning-
ar,_ skeifur og viðarklyfjar.
Öruggar heimildir eru fyrir því að
fyrr á tímum höfðu Norðlendingar sjó-
sókn frá verstöð í Hálsahöfn í Suður-
sveit. Vegna stórfellds báta- og matm-
tjóns lagðist vertíðarsókn þeirrá til Suð-
ursveitar hiður. Austariega á Vatna-
jökli er lægðardrag seni': nefnt er Norð-
lingalægð. Um hana hefur legið leið
Norðlendimga til verstöðvar þeirra í
Suðursvéjt. Norðlendingavegur heitir um
Staðardal upp til jökulsins.
Þetta er þriðja sönnunin fyrir sam-
göngum yfir Klofajökul.
Líkleigt er að þessir sjósóknarmenn
hafi verið af Norðausturlandi þótt Suð-
ursveitungar kölluðu þá Norðlinga af
þvi að þeir komu norðan yfir jökul-
mn.
Vonarskarð.
Öldum saman voru samgöngur milii
Austurlands og Suðurlands, fyrst og
fremst Skálhol'tsstóls og Alþingis. Aust-
an frá lá sú leið um Ódáðahraun og
Sprengisand. Um eða eftir miðja 18. öld
iagðist niður, eða týndist leiðin um
Ódáðahraun. Var því orðin þörf á að
leita nýrrar leiðar austan frá til Sprengi
sands. Til þess varð Pétur stúdemt, son-
ur Brynjólfs læknis Péturssonar á
Brekku í Fljótsdal sumarið 1794. Leit-
ina hóf hann frá Brú á Jökuldal suð-
vestur um Brúardali allt að norður
jaðri Brúarjökuls og vestur með jökul-
röndinni sunnan Ódáðahrauns.
Undan Brúarjökli fal'la Jökulsá á Dal
ug Jökulisá á Fjöilum i mörgum kvísl-
um, sermilega hver úr sínu „KLofi“.
Kverkfjöll skilja Brúarjökul frá
Dyngjujökli. Norður frá þeim er hæðar-
hryggur, sem nefndur er Kverkfjalla-
rani. Yfir hann varð að fara til að ná
norðurjaðri Dyngjujökuls. Frá jaðri
hans lagði Pétur leið sína vestur á
bóginn til Sprengisandsleiðar.
Þrjátíu og sex árum síðar, sumarið
1830, fór Pébur bóndi Pétursson á
Hákonarstöðum á Jökuldal sömu leið.
Hefur hún veri'ð farin nokkrum sinnum
síðan. Þorvaldur Thoroddsen gaf henni
nafnið Vatnajökulsvegur.
Báðir sáu þeir nafnar móta fyrir
skarði miili Bárðarbungu og Tungna-
fellsjökuls. Seinna sá það einnig Sveircn
Pálsson. Tungniaféllsjökull hélt hann að
væri vesturoddi Vatnajökuls og þá auð-
vitað jökultengdur við Bárðarbungu.
Gat hann þess til að þarna væri Von-
c'rskarð, það sem Bárður lagði leið um.
Hefur svo alimennt veiið talið síðan.
Sumarið 1839 komu Björn Gunnlaugs-
Framh. á bls. 13
Fossinn Gjallandj nyrzt í Vonarsltarði. Ljósm.: Þorst. Jósefsson.
1- júní 1968
•'iESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15