Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1968, Blaðsíða 14

Já, okki lítúr það fallega út.á prenti.
en sannleikurinn er sá, að það er jafn-
ljótt í munni. Þetta er linmæli, sem við
ættum að venja okkur af. Vitur maður
íslenzkur hefur sagt, að réttmæli væri
undirstaða réttritunar. Þess vegna eru
þessar ritvillur algengar hjá unglingum
á linmælissvæðum. Og gamlir menn, sem
engrar eða mjög lítillar tilsagnar hafa
notið í æsku skrifa þannig, ef þeir eru
fæddir á linmælissvæði. Hér ættum við
að taka norðlenzka framburðinn okkur
til fyrirmyndar, þótt það kosti okkur
nokkurt átak. Hinn fagri harði framburð
ur er á undanhaldi í landinu. Ef ekk-
ert verður að hafzt til þess að varð-
veita hann, er því aðeins tímaspursmál
hvenær hann er horfinn með öllu.
Greinilega má til dæmis sjá þetta und-
anhaid með því að bera saman fram-
burð Siglfirðinga og Akureyringa. Hin
ir síðarnefndu halda enn hreinum hörð-
um framburði, en hann er tekinn mjög
eð blandast linum á Siglufirði. Geri ég
ráð fyrir, að þetta stafi að miklu leyti
af því, að Siglufjörður var árum sam-
an hin mikla löndunarstöð síldaraflans
og þangað safnaðist fólk á sumrum í
þúsundatali frá linmælissvæðunum og
hafði óholl áhrif á hinn harða framburð
bæjarbúa.
Ef við föllumst á framangreindar
framburðarreglur, þurfum við því að
tileinka okkur hinn norðlenzka harða
framburð. En geta Morðlendingar þá
ekkert af okkur lært? Jú, hv-framburð-
inn. Kjarna hans er að finna í Vestur-
Skaftafellssýslu. Og eins og segir í
framangreindum framburðarreglum er
hv-framburður æskilegri en kv í upp-
hafi orða eða orðliða, þar sem svo á
að vera samkvæmt venjum og uppruna
málsins.
Norðlendingar hafa yfirleitt ekki hv.
heldur kv-framburð, sem akki er í sam-
ræmi við rétt ritað mál, og mættu því
þar um bæta, öldungis eins og við í
sambandi við harða framburðinn. Segja
því: Hver, Hvað, Hveiti, Hvönn Hval-
ur, en ekki kver, kvað, kveiti, kvönn
kvalur. Getur jafnvel verið um merk-
ingarmun að ræða eftir því hvor fram-
burðurinn er hafður, sbr. fleirtala af
orðinu hvalur (með kv-framburði: kvai
ir).
Þótt lengi megi að sjálfsögðu deila
um fegurðarsjónarmið, þá er líklegt, að
flestir ísilendingar kjósi rétmæli, hv-
framburð og harðmæli heldur en flá-
mæli, kv-framburð og linmæli.
Um það hvernig fari eigi að kenna
nýjan framburð er að finna nákvæim-
ar skýringar í riti dr. Björns Guðfinns-
sonar Breytingar á framburði og staf-
setningu.
Það er athygli vert, að þulir hljóð-
varpsins hafa tileinkað sér harðan fram
burð og hv-framburð, þótt flestir þeirra
hafi ekki alizt upp við hann. Hjá þulum
sjónvarpsins, sem eru yfirleitt yngri í
starfi, er framburður enn all-blandað-
ur og á reiki.
Annars má iðulega heyra bæði í hljóð
varpi og sjónvarpi næsta brosleg lat-
mæli. Ef taka ætti bókstaflega kynn-
ingu vinsæls útvarpsþáttar, þá er
hann gerður af fóli eða fyrir fól. Hanm
er nefnilega jafnan kynntur sem „Lög
unga fólsins“. Þegar sjónvarpið hóf
göngu sína töluðu þulir þess mikið um
„starsemi" þess. Ekki mun þó orð þetta
eiga neitt skylt við sögnina að stara,
eins og ætla mætti. Og enn er þessi
„starsemi“ í fullum gangi. Þá missa þeir
og jafnan niður p-ið af orðinu sjón-
varp, þegar það stendur í eignarfalli.
Þannig að „starsemi sjónvarsins geng-
ur vel.“
Þá skulum við athuga lítið eitt aðra
hlið mælts máls, þar sem mikilla og
skjótra úrbóta er þörf. En það er í sam-
bandi við lestur, 'sem ætlaður er öðrum
til áheyrnar.
Það er raun að hlusta á lestur flestra
íslendinga. Hann er yfirleitt ákaflega
blæbrigðalaus og svæfandi. Virðast
menn hafa tekið hver upp eftir öðrum
einhvern þrautleiðinlegan, tilbreytingar
lausan tón, sem almennt gengur undir
nafninu „lestrartónm“: og það sem verst
er af öllu, áherzlur ýmist engar eða vit-
lausar. Fæstir heyra sjálfan sig og
hyggja því ef til vill að hér sé farið
með ýkjur einar.En það þarf ekki ann-
að en að biðja tólf ára gamalt barn
('sem skólarnir telja orðið læst) að lesa
eitthvað fyrir sig, og þá mun framan-
greind lýsing á lestrinum ekki reynast
fjarri sanni. Og fæstum fer nokkuð
fram í þessum efnum með aldrinum.
Skal nú reynt að grafast fyrir ræt-
urnar á þessu hvimleiða fyrirbrigði og
benda á a.m.k. einhverjar þeirra or-
saka, sem þessu kunna að valda.
Er þá fyrst eðlilegast að átta sig á
því, hvað lestur er. Leistur er vitan-
lega flutningur hugsunar. Þegar lesið
er fyrir aðra er maður að flytja þeim
hugsanir höfundar þess sem lesið er.
Það sama á sér vitanlega stað, þegar
maður er að tala við annan mann eða
segja honum frá einhverju. að er því
sameiginlegt venjulegu mæltu máli og
lestri, að hvorttveggja er flutningur
hugsunar. Á þessu tvennu á því ekki
að vera neinn munur.
En hver er reyndin? Menn þurfa
ekki annað en hugsa sig um andartak
til þess að minnast þess, hve fslending-
ar lesa allt öðru vísi en þeir tala. Það
er engu líkara en hið lifandi, blæ-
brigðaríka talmál deyi í munni manna,
þegar þeir lesa. Það breytist í hinn
steindauða „lestrartón“. Ef það er rétt,
að lestur öðrum til áheyrnar og mælt
mál sé eitt og hið sama, n.l. flutningur
hugsunar, þá er næst að athuga, hvers
vegna menn lesa allt öðru vísi en þeir
tala.
Það er meðal annars sjónin, sem veld-
ur því. Menn hafa tilhneigingu til þess
að bera fram alla stafi, sem þeir sjá
fyrir framan sig, og ekki þá sízt þegar
þeir ætla að vanda sig, En með því að
gera það brjóta þeir með ýmsum hætti
hefð mælts máls og málfarið tekur að
fjarlægjast það meira og meira. í öðr-
um tilfellum átta menn sig ekki á því,
að í mæltu máld eru vissir stafir bornir
fram með mismunandi hætti, t.d. ýmist
mjúkt eða hart, og fer það eftir ákveðn-
um reglum, eins og sýnt skal fram á
hér á eftir.
Tökum til dæmis einfalda setningu:
„Ég sagði henni að koma.“ Með því að
bera alla stafina skýrt fram í þessari
stuttu setningu höfum við þegar vikið
talsvert frá venjulegu mæltu máli, því
þannig talar enginn íslendingur og ætti
því vitanlega ekki heldur að lesa. Auk
þess hefur þessi lestrarmáti í för með
sér vitlausa áherzlu, n.l. á orðinu
„henni“, sem samkvæmt eðli málsins er
áherzlulaust, en hlýtur að fá áherzlu
ef h-ið er borið fram. Ef við erum sam-
mála um, að lesa beri eins og talað er,
þurfu'm við því að átta okkiur á því,
hvernig við myndum segja þessa setn-
ingu. Við myndum segja hana svona:
„Ég sagð‘ enni að koma.“ Ef lestur-
inn á að vera eðlilegt mál á því að
lesa setninguna þannig. Eins og við sjá-
um hefur gerzt hér tvennt, h-ið hefur
falið niður í framiburðiniuim og i-ið aft-
an af sögninni vegna samruna. Lesar-
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
7. júlí 1968