Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1968, Blaðsíða 9

Nýja kirkjan í Bæ og tveir
bændanna þar.
Séð frá altarinu fram eftir
kirkjunni.
■i- Ferjukoti nær náttúru-
fegurð Borgarfjarðar að
mörgu leyti kámarki: Áin á
mestan þátt í því. Útsýnið nið
ureftir henni til Hafnarfjalls
er snoturt í logni og hádegis-
sól. Þegar ég miða við Árnes-
sýslu finnst mér þetta að vísu
vera eins og jósku heiðarnar á
móti Þingvöllum, en mér skilst,
að á borgfirzkan mælikvarða
megi vel við una þarna.
Ég staldraði þar við stundar
korn og settist í grasið utan
vegarins. Þá bar þar að þum-
ins hafa skapað honum þann
innblástur, sem hann þurfti til
að yrkja ódauðlegt 'ljóð. Ég
spurði hann hvort það væru
ekki fremur fáir, sem legðu
stund á þessi fræði í Bret-
landi og hann kvað svo vera.
Það væri ekki fjölmennur hóp-
ur en áhugasamur.
Aftur lá leiðin yfir (Hvítár-
brúna og maðurinn sem af-
greiddi bensínið við skálann
hafði orð á því, að kalt bi'ti í
hendur. Þó var enn ágúst. Fyrr
í sumar átti ég þarna leið um,
Bær í Bæjarsveit, gamla kirkjan, íbúðarhúsið, sem byggt
var laust eftir aldamótin og nýja kirkjan.
stefnur haldnar á Hvítárvöll-
um. Kamnski voru þær ekki al-
veg til móts við kaupstefnuna
í Frankfurt og Leipzig, en mik-
ið sóttar samt. Var ekki Böðv-
ar sonur Egils, einmitt að koma
heim af kaupstefnu, þegar
hann fórst? Annars eru Hvit-
árvellir ævinlega settir í sam-
band við 'laxinn. Og kannski
baróninn. Hann hefur enn
ekki glymzt til fulls, þessi
franski ævintýramaður, sem
rak hér á fjörur snemma á öld-
inni, baron Charles Gouldrée
Boilleau. Hér á norðurslóðum
var hann haldinn maður auð-
ugur. Hann var einn á báti.
Laxinn hefur ef til vill hei'llað
hann hingað norður eftir. Nú
er Barónsstígurinn einn um að
halda á lofti minningu hans.
Þessi franski fjáraflamaður,
sem hugðist freista gæfunnar í
Borgarfirði, hann dó ungur.
Hann endaði ævidaga sína,
sumir segja saddur iífdaga, í
járnbrautarlest á útlendri jörð.
Hvítárvallaskotta, kannast
ekki allir við hana? Nú fer víst
lítið fyrir þessum iandskunna
draug. Kannske einhver hafi
kveðið skottu niður. Allavega
þótti hún viðsjárverð í eina
tíð, jafnvel var henni sýnd sú
virðing að vera kennt um hús-
bruna á Hvítárvöllum 1751. Þá
fórust 17 manns í eldinum. Það
var auðvitað erfitt að sanna
nokkuð á skottu. Sumir vildu
sýkna hana og kenndu um
göldrum.
En nú er að athuga Anda-
kílinn. Þeir Skalla-Grímur og
félagar fóru í könnunarferð
gæta, að nemendur voru að
jafnan fullþroska fólk milli
tvítugs og þrítugs, fólk sem
vissi hvað það vildi og var
komið í skólanm af eigin á-
huga. Skólinn var til húsa í
þremur meira og minna sam-
byggðum timburhúsum, þeirra
sér nú lítinn stað. Stór og
glæsilsg peningahús hafa
verið byggð á sama stað og
skólahúsið var og aðeins hluti
af einu þeirra er í sama húsi,
sem skólinn var í.
Á Hvítárbakka standa tvö
íbúðarhús, annað gamalt, en
hitt mýtt. Gam'la húsið var upp
haflega skólahús fyrir rjóma-
bússtýrur, það stóð þá við
Hvítárbrúna en var síðar flutt
uppeftir. í þessu húsi bjuggu
þau hjónin Guðmundur Jóns-
son bóndi á Hvítárbakka og
Kagnheiður Magnúsdóttir. Guð
mundur var manna höfð-
inglegastur í útliti og fram-
komu, einin af héraðshöfðingj-
um Borgarfjarðar og framá-
maður í félagsmálum. Ragnheið
ur býr enn í gamla húsinu.
Þar er eitt fallegast heimili
gamált, sem ég hef augum lit-
ið. Guðmundur á Hvítárbakka
var hagur á tré og á fyrstu
búskaparárum þeirra hjóna
smíðaði hann og skar út stóla
og sófabekk, sem verða að telj-
ast fágætlega fallegir munir.
Það er sjaldgæft að sjá ís-
lenzka antík. Bekkurinn
stendur í borðstofu og á bak
hans er skorið með höfðaletri,
ofantil: Holt es heima hvat. Að
meðan: Nú er setinn bekkur-
inn.
stórhuga framfaramenn. Guð-
mundiur Kr. Guðmundsson,
arkitekt í Reykjavík, hef-
ur teiknað þetta hús, það er
búið að vera í smíðum í nokk-
ur ár og vantar lítið á að það
sé fullgerð. Stofan er búin
dönskum húsgögnum, útskom-
um, sem Jón lét kaupa fyrir
sig úti í Kaupmannahöfn í
þann mund sem „prikamublurn
ar“ svokölluðu voru að ryðja
sér til rúms. Hver gamalgróinn
heildsali mætti vel við una að
eiga svo vel búna stofu, en
auk þess hefur verið tekið til-
lit til hinna sérstöku þarfa,
sem verða á sveitaheimili. Fyr-
ir utan stofuna er einskonar
baðstofa og myndar hún eina
heild ásamt stórri baðstofu og
eldhúsi.
Jón bóndi var við heyskap
ásamt stálpuðum sonum sínum,
en búskapurinn hefur tekið
stakkaskiptum á þessu ári. Áð-
ur voru þar á bæ 60 kýr, en
nú hefur Jón fargað þeim flest
um og hyggst þess í stað selja
heyin af túnunum. Samt taldi
hann heyskaparhorfur í Borg-
arfirði það góðar í ár, að lít-
ill markaður yrði fyrir heyið
innan héraðsins.
A ndakíllinn er með allra
láglendustu sveitum landsins.
Líklega enn lægri en Flóinn.
Þar er þó hraunið undir, Þjórs-
árhraunið. Kannski væri Fló-
inn ekki til, ef hraunið hefði
ekki runnið. Og þá ekki
Stokkseyri og spurning með
H-elga Sæmundsson og Pál ís-
Varmalækur í Bæjarsveit.
alputtaferðalang, enskan. Ég
hugði það vera bítil, því hann
hafði hvorki skert hár sitt né
skegg upp á síðkastið að því
er virtist. Og hann hafði léttan
bagga á baki. En enginn skyldi
dæma menn eftir útlitinu; hér
var á ferðinni háskólakennari
frá London og sérgrein hans
er forníslenzka. Við tókum tal
saman; ég skaut honum ispotta-
korn í bílnum, hann sagðist
vera í sumarleyfi. Því miður
kvaðst hann ekki kunna að
tala nútíma íslenzku, sagðist
þó geta stautast fram úr dag-
blöðum. En hann hafði áhuga
á að kynnast þessu landi, sem
hann hafði aldrei séð fyrr, en
þekkti af fornum bókum. Egil
Skallagrímsson og þá feðga á
Borg þekkti hann betur en Wil
son og sömuleiðis reyndist
hann prýðilega heima í skáld-
skap Egils. Ég spurði hann
um Höfuðlausn. Hann sagði sér
fyndist Höfuðlausn dálítið inn
antómt kvæði, líkt og hugur
hefði ekki að öllu leyti fylgt
máli enda ort af illiri nauðsyn.
Öðru máli gegndi með Sonator
rek. Þar mundi harmur víkings
þá var hestamannamót á bökk-
um Hvítár. Ríðandi fólk
streymdi að úr öllum átt-
um, sumir fullir og sumir ó-
fúllir, sumir einhesta en aðrir
með marga til reiðar. Ég tók
sérstaklega eftir einum manni,
hann var hvítur á hár og
skegg og sat hnarreistur á fall
'egum hesti. Hann minnti helzt
á gamalt ljón. Mér var tjáð að
þarna færi Höskuldur á Hofs-
stöðum, landskunnur hestamað-
ur og bruggari. Nú er hann
vist löingu hættur að brugga.
En vel situr hann hestinn og
mér virtist hann hafa yfir sér
rólegan virðuleik sumra
manna, sem fæddir eru til að
vera höfðingjar.
Hvítárve'llir, þar er fallegt
þ>egar vel veiðist eins og kunn-
ugt er og þar af leiðandi eng-
in tök á því fyrir aðkomu-
mann að njóta fegurðarinnar.
Auðveldasta leiðin er að kaupa
laxinn í skúrnum hjá Hvítár-
brúnni. Það væri reynandi.
Kannski náttúrufegurðin birt-
ist þá eins og opin bók. f forn-
um bókum er getið um skipa-
komur í Hvítá. Þá voru kaup-
og sáu endur nokkrar við ós
Hvítár. Nefndu sveitina þar
eftir og köl'luðu Andakíl. Ná-
lægðin við Skarðsheiðina er
það fegursta við Andakílinn,
Þó hún girði fyrir suðrið, sem
mér finnst dálítið óviðkunnan-
legt, þá hefur þetta fjall tign
og reisn í hverri línu.
v. .
» íð felagsheimilið á Brún
sveigði ég út af aðalveginum
og ók niður á Hvítárbakka.
Bærinn stendur á bökkum ár-
innar eins og nafnið gefur til
kynna. Þar er mjög flatt. Og
áður fyrr hefur sennilega ver-
ið blautt um. Nú er bú-
ið að ræsa landið í allar áttir.
Hvítárbakki er ekki stór jörð,
öll landareignin er samtals 283
hektarar. En það er allit gras-
lendi og þar hefur verið stórt
bú. Hvítárbakki hefur orðið
kunnur með þjóðinni fyrir lýð-
skóla þann er Sigurður Þór-
ólfsson stofnaði fyrr á öldinni
eftir fyrirmyndum frá Norð-
urtöndum. Þetta var tveggja
vetra skóli og þótti góður á
sínum tíma. En þess ber að
Þarna eru gamlir munir ís-
lenzkir og danskir, meðal ann-
ars skápur með renndum súl-
um að framan. Hann varð fyr-
irmynd Þórði hinum b'linda á
Mófellsstöðum, landskunnum
þjóðhagasmið, sem síðar smíð-
aði samskonar skáp og skar
snúninga á súlurnar með vasa-
hníf. Guðmundur og Ragnheið-
ur bjuggu þá á Skeljabrekku
og Þórður á Mófellsstöðum kom
þangað og þreifaði á skápnum
hátt og lágt.
I nýja húsinu býr Jón son-
ur þeirra hjóna, bóndi á Hvít-
árbakka og hreppstjóri í Anda-
kílshreppi. Þeir sögðu mér það
annarsstaðar í sveitinni og með
talsverðu stolti, að Jón á Hvít-
árbakka væri líklega lengsti
hreppsstjóri á ís'landi. Hann
mundi vera 1,95 á hæð, eftir
því sem þeir vissu bezt. Þetta
hefur lengi verið þjóðaríþrótt
á íslandi: Að finna eitthvað í
hreppnum, sem muni vera mest
á öllu landinu. Ef þeir hefðu
getið þess, að Jón ætti líka
glæsilegasta íbúðarhús í sveit á
fslandi, þá hefði ég umsvifa-
laust trúað því. Þannig byggja
ólfsson. Hér í Andakíl stönd-
um við 15-20 metra ofar sjó.
Landið má ekki mikið síga.
Sjávarföl'lin vekja athygli á
þessu með því að gera vart
við sig langt uppeftir Hvítá,
jafnvel tíu kílómetra. Hvítá fer
sór hægt, það er varla miki'l
leysing í dag. Hún sígur áfram
hljóðlaust eins og tíminn. Þó
gerði hún undantekningu um
það leyti er Jón Arason og
synir hans voru gerðir höfðinu
styttri við Skálholt. Þá breytti
hún farvegi sínum. í bugðu
umhverfis Stafholts.y er slakki
með fúapyttum, þar rann meg-
inkvísl hennar áður. Svo flutti
hún sig norðar.
Litlu austar er Bær í Bæjar-
sveit. Þar er land nokkru
hærra og verður þokkalegt út-
sýni suðvestur um flatneskj-
una. Allsstaðar er grasið, dökk
grænt bylgjast það fyrir norð-
anvindinum. Auk þess rýkur
úr laugum eða hverum til að
undirstrika búsældina. Bæirnir
í Bæ standa í hnapp á hæð-
ardragi, fimm saman. Og tvær
kirkjur. Það ætti að duga
Framh. á bls. 15
22. sept. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9