Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1968, Blaðsíða 12

Þegar ég kom inn fyrir dyr Mennta-
skólans var mér vísað inn til rektors
sem var þá Geir Zoéga, hann tók mér
blíðlega og sagðist hafa haldið að ég
væri hættur við framhaldsnám, nú væri
ég búinn að missa 2 vikur frá náminu
sem mundi verða mér einhver fjötur
um fót, sérstaklega væri þetta slæmt
vegna málanna latínu og þýzku sem ég
hafði ekkert lært áður, en bæði þessi
mál krefðust mikillar nákvæmni með
undirstöðuatriðin. Besta ráðið úr því
sem nú væri komið mundi það að ég
fengi einhvern til að lesa þessi fög
með mér. Pálmi Pálsson yfirkennari tók
mér þurrlega í fyrstu, en úr því rættist
aftur síðar og naut ég þar bróður míns
sem hann hafði verið áður fjár-
haldsmaður fyrir. Það tekur því ekki
að telja upp alla kennara skólans, ég
mun geta einstöku þeirra -síðar. Við vor-
um hafðir saman í deild norðanmenn en
til viðbótar voru ýmsir sem lesið höfðu
utanskóla og tekið svo próf upp í 4.
bekk.
Ég mun hafa verið búinn að vera
einn dag í tímum þegar ég var kallað-
ur út á blettinn við skólann, þar var
saman kominn hópur nemenda og mér
strax tjáð að nú ætti ég að tollerast, svo
voru engin umsvif með það, ég var tek-
inn með valdi og stór hópur pilta rað-
aði sér utan um mig og með það sama
var ég gripinn á loft og margar hend-
ur köstuðu mér eins og bolta hátt í
loft upp. Þettia var þrítekið áður en
ég slapp úr höndum þeirra og nú sögðu
þeir að ég væri orðinn gjaldgengtir
nemandi í þessum skóla.
Þó ég væri srtuttan tíma í skólanum
þá höfðu sumir kennarar mjög sterk
óhrif á mig, en annara minnist ég mjög
lítið. Þeir sem eru mér einna minnis-
sfæðastir eæu þýzkukennarirun Jón Ó-
íeigsson sem mér virtist að mundi vera
góður kennari en hann var mjög strang-
ur og skömmóttur við þá sem ekki lásu;
hamn var hár og holdskarpur. Böðv-
ar Kristjánsson kenndi ensku og var
hann djarfmannlegur og hafði yfir sér
virðugleik sem hlaut að festast í nem-
endum. Strangur var hann og óhlífinn
við okkur norðanmenn, ekki spar á að
brigzla okkur um slæman framburð og
lélega undirstöðu í ensku. Rödd hams
var hvell og skýr og ef hann kenndi
í næstu stofu við okkur mátti segja
að hann trufiaði kennsluna hjá okkur.
Páll Sveinsson kenndi latínu og var
líka strangur, en þó var það á all/t
annan hátt en Böðvar. Páll var stilltur
og fágaður í allri framkomu fylgdist
með öllu sem gerðist og tók hart á
truflunum. Haiéi var mjög vel fær í
sínu fagi, (í 5. bekk kenndi hann líka
frönsku). Mér fannst hann vera einma
mestur „aristokrati" allra kennaranna.
Sigurður Thoroddsen kenndi stærð-
fræði og mun hann hafa verið ágæt-
ur kennari. Annars er hann mér minnis-
stæðastur frá þeim frímínútum þegar
hann átti að hafa umsjón með nemend-
um þá var hann ekkert lamb við að
leika og þeir sem voru mestir ofstopa-
seggir meðal nemenda þeir fengu að-
eins að kenna á því ef þeir voru vís-
vitandi að skapa „bendu“ sem kallað
var inni á gangi skólans. Hann var
heljarmenni og fljótur að tvístra strák
unum sem að því stóðu og reka þá út.
Það ieyndi sér ekki að nemendur
gerðu sér dælt við eldri kennanana svo
sem Jóhannes Sigfússon og Þorleif H.
Bjamason, mikið af kennslustundum hjá
peim fór oft í spumingar frá nemend-
um sem ekkert komu faginu við. Þær
fáu stúlkur sem þá voru í menntadeild
héldu sig sér, eins og þær væru offín-
ar til að samlaga sig piltunum, á þeim
var dálitil'l þóttasvipur og ætið héldu
þær hópinn mig minnir þær vera allar
embættismannadætur.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 3
Ég sá nóttina nálgast,
og hönd mín svaj
meðan hjarta mitt vakti.
Og hún, sem ég elskaði,
hló og sagði:
Ég er ekki til.
Þriðja erindi segir okkur ef til vill
mest, en það er ekki þjáning, sem okk-
ur kemur fyrst í hug við lestur þessa
Ijóðs, heldur eins konar gáskafull, ó-
persónubundin hamingja. Svipað hvarfi
ar að okkur við lestur Hausts í Þjórs-
árdal, um fákana, sem framhjá þjóta „án
myndar og hljóðs“. í þassu ljóði er talað
um „sóttheitan unað“. Það má vera
ljóst, að í þessum Ijóðum hefur Steinn
fengið útrás fyrir leikræna gleði,sem í
honum hefur búið; bölsýni hans hefur
kannski átt sinn þátt í að kalla hana
fram sem mótleik gegn hinum myrkari
heimsþjáningarsöngvum.
Bær í Breiðafirði er dæmi um þann
vinning, sem tilraunir Steins hafa feng-
ið honum; það er að sama skapi full-
komlega heppnað ljóð og Vor í Ljóðum.
Málfar Steins er í báðum þessum ljóð-
um einfalt, óþvingað, ekki líkt því eins
mikið fyrir því haft að segja það er máli
skiptir, eins og til dæmis í viðhafnar-
legu andrúmslofti Hausts í Þjórsárdal.
Svo viðkvæm eru þau sannindi, sú
reynsla, sem Bær í Breiðafirði lýsir, að
ljóðið knefst fyrst og fremst skynjun-
ar, ekki ákveðins skilnings:
Grœnt, rautt og gult.
Og golan þýtur
í þaksins stráum.
Tvö fölleit andlit
með augum bláum
á eftir mér stara
í hljóðri spurn:
Hvert ertu að fara?
En þótt Ijóð eins og Hús við Hávalla-
götu, h ’homme statue, Gamall maður
með staf, Utan hringsins, Börn að leik,
og fleiri Ijóð í Ferð án fyrirheits, auk
þeirra sem þegar hafa verið nefnd, eða
tekin til umræðu, vitni öll um nýsköp-
un Steins Steinars í íslenskri Jjóða-
gerð, gat hann ekki á þeim tímum, sem
þau eru ort, látið sér nægja hina hálf-
kveðnu aðferð þeirra. Ungur hafði
hann tileinkað sér alþjóðleg sjónarmið,
og það stríð, sem nú var háð, hélt fyrir
honum vöku. Það er að sjálfsögðu mót-
sagnakennt, að sá, sem leggur kapp á
að sanna í ljóði eftir ljóði, að „í blekk-
ingum sjálfs sín maðurinn fierðast og
ferst“, skuli jafnframt leggja á það svo
ríka áherslu, að „það er eitt sem gild-
ir, að vera maður“, eins og hann segir í
Hugsað til Noregs.
Ádeiluljóð Steins í hefðbundnu formi,
en nýstárleg að framsetningu eru ekki
veigalítill kafli í ljóðagerð hans. í Ferð
án fyrirheits eru mörg slík kvæði, og
minna þau á gamankvæðin í Sporum í
Sandi. En tónninn er oftar heiskari,
vægðarlausari gagnvart öllu því, sem
vekur andúð skáldsins og viðbjóð. „Á
þessum stað reis íslenzk örbirgð hæst“,
segir hann í kvæðinu Á rústum beita-r
húsanna frá Víðimýri, þegar honum
verður hugsað til örlaga hins smáða
skáldbróður síns:
Vor saga geymir ýmsan auman blett
sem illa þolir dagsins Ijós að sjá.
Og það mun margan undra, ef að er
gætt,
hve íslenzk menning reyndist
stundum smá.
Og það er biturt háð í seinasta er-
indinu í garð þeirrar þjóðar, sem ekki
er um of „stolt“ af því skáldi, sem nú
yrkir, fremur en forðum af þeim orð-
hvassa óðsmiði, sem lét hana finna fyrir
brandi sínum:
En flest er breytt og fært í nýrra horf,
og fólkið mannast óðum norður hér.
Þeir finna nú, hve falslaus snilld þín
var.
Ég, forsmáð skáld að sunnan, heilsa
þér.
Þótt samúð Steins sé eins og fyrrum
með þeim, sem bíða lægri hlut, gerir
hann gys að þeim, sem vilja „frelsa
heiminn"; honum er það ljósara en
flestum íslenskum nútímaskáldum öðr-
um, að „í draumi sérhvers manns er
fall hans falið“. Heimspeki Steins, sem
tekur mótsögn í þjónustu sína, er raun-
ar mótsögn í sjálfri sér, lítur þannig út
í kvæði því, sem tilvitnunin er sótt til:
Þinn draumur býr þeim mikla mætti
yfir
að mynda sjálfstœtt líf, sem ógnar þér.
Og sjá, þú fellur fyrir draumi þínum
í fullkominni uppgjöf sigraðs manns.
Hann lykur um þig löngum armi
sínum,
og loksins ert þú sjálfur draumur
hans.
Framandleg afrstaða skáldsins til lífs-
ins er ekki óþekkt fyrirbrigði í ljóðum
þess. Á leinum stað spyr hann meira að
segja:
hvort er ég heldur hann, sem eftir
lifir,
eða hinn sem dó?
Og Andi hins liðna, endar þannig:
Að veruleikans stund og stað
er stefnt við hinztu skil,
því ekkert er til nema aðeins það,
sem ekki er til.
Ýmis kvæ'ði, sem ekki hafa verið
prentuð með í ljóðabókum Steins,
mynda sjálfstæða bók í Kvæðasafni
hans og greinum, se.m Helgafell gaf út
1964 og hér er stuðst við. Þar á meðal
eru sum kunnustu Ijóð Steins, eins og
Hallgrímskirkja, Búlúlala, Mannkyns-
saga fyrir byrjendur, Passíusálmur nr.
51, Hudson Bay, og Eir. Þeiss ber þó að
geta að í ágætu úrvali Snorra Hjartar-
sonar: 100 kvæði, sem kom út 1949, voru
mörg þessara ljóða tekin með; og í Ferð
án fyrirheits, ljóð 1934-1954, hét sein-
asti hlutinn einnig Ýmis kvæði þótt
hann væri mun fyrirferðarminni en í
Kvæðasafni og greinum.
Djarfasta ljó’ðið í Ýmsum kvæðum er
án efa PassíuGálmur nr. 51, þótt ekki sé
nema vegna nafnsins; en svona getur
passíusálmur litið út í huga skálds, sem
þekkir sljóleikann, tilfinningaleysið
gagnvart annarra kvöl:
Skyldi manninum ekki leiðast
að láta krossfesta sig?
Þetta krossfestingarljóð leiðir einnig
hugann að Þriðja bréfi Páls postula til
Korintumanna:
Ég, sem á að deyja,
dvel hjá yður,
sem Drottinn hefur gefið
eilíft líf.
Og Drottinn gefur öllum
eilíft líf.
En eilíft líf er ekki til,
því miður.
Svo sterkt hefur trúin orkað á skáld-
ið, að í ljóðinu Bæn í Ferð án fyrirheits,
biður hann:
Veit mér, ó Guð, þann mátt
af miskunn þinni,
að megi ég gleyma þér.
Kristján Karlsson segir í fyrrnefndri
ritgerð um Stein, að hann hafi „ekki
getað þegið þá lausn, sem liggur beint
við skáldskap hans. Sú lausn er trúin".
En í seinustu Ijóðunum, sem Steinn orti,
kveður við annan tón en áður í skáld-
skap hans. Sjálfur hef ég þá skoðun, að
þessi ljóð hafi verið upphaf kraftmeiri
og víðfeðmari skáldskaparstefnu og um
leið lífisstefnu en nokkru sinni áðurhjá
Steini. Þessi Ijóð birtust fyrst í Nýju
Helgafelli 1956 og 1957, en eru
látin fylgja með Ýmsum kvæðum í
Kvæðasafni og greinum.
Seinustu árin, sem Steinn lifði voru
miklir endurskoðunartímar í lífi hans.
Hann hafði farið í sendinefnd til So-
vétríkjanna og lýst sárum vonbrigðum
sínum þegar heim kom. Gamlir baráttu-
félagar snerust margir öndvterðir gegn
þessari stefnubreytingu hans, bendluðu
hann við svik, og voru jafnvel ófeimn-
ir við að láta í veðri vaka, að hann
hefði selt sál sína. Steinn vandaði þeim
ekki kveðjurnar. Hann var meistari hinn
ar stuttu, hnitmiðuðu blaðagreinar; það
litla, sem eftir hann liggur í óbundnu
máli, verður reyndar að teljast til list-
rænna afreka. En Steinn var um leið
samræðuisnillingur, þannig að hver, sem
á hann hlustaði, hlýtur að viðurkenna
að hafa komist í snertingu við einn ó-
venjulegasta persónuleika aldarinn-
ar. Um þetta höfum við verðmætar
heimildir, einkum samtöl Matthíasar Jo-
hannessens við Stein. Matthias var á
þessum árum þegar kominn í fremistu
röð íslenskra blaðamanna, þrátt fyrir
ungan aldur, kynni hans og Steins voru
hafin, og allt þetta hjálpaði til að varð-
veita eina mikilsverðustu heimild sam-
tímans: hátt skáldsins Steins Steinarns
við að segja skoðun sína í mæltu máli.
Auk viðtalanna tveggja, sem prentuð
leru í Kvæðasafni og greinum, fjallar
seinasti kaflinn í bók Matthíasar: Hug-
leiðingar og viðtöl, um manninn o g
skáldið Stein Steinarr. Hanneis Péturs-
son sá um útgáfu á óbundnu máli Steins
fyrir Menningarsjóð árið 1961, og kall-
aði Við opinn glugga. Með þeirri bók
var minningu skáldsins sómi sýndur.
Ljóðin þrjú Formáli á jörðu, Kreml,
og Don Quijote ávarpar vindmyllurn-
ar, boða eins og fyrr segir nýtt tíma-
bil skáldskapar Steinis. Dauðinn batt að
vísu á það endi, en enginn annar en
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS __________________________________________________22. sept. 1968