Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.1968, Blaðsíða 15

Myndagátur
Framhald af bls. 5.
,gamla tollheimtumannsins ,ednk
um „Stríði" og kynnti hann í
samfélagi menntamanna í París.
Upp frá þessu er ómögulegt
annað en nefna nöfn. Rousseau
sést á sunnudagasamkomum í
vinnustofu Gauguins, þar leik-
ur hann stuttan konsert á fiðlu
sína eða tilkynnir Degas, að
hann skuli hjálpa honum um
„sambönd í listaheiminum."
Skrýtlur um einfeldni Rousse-
aus tóku að margfaldast með
árunum: jafnvel á meðan hann
lifði hafði töluverð sögusögn
myndazt utanum tollgæzlumann
inn — nafnbótin, sem hinir
nýju vinir hans höfðu sæmt
hann, var hluti af henni. Rou-
sseau var sjálfkjörið fórnar-
lamb: hrekkjabrögðin, semleik
in voru við hann vöktu mikla
kátínu. Eitt sinn sendu nokkr-
ir stúdentar upp til hans mann
í gervi hins þekkta málara Puv
is de Chavannes. Rousseau datt
ekki í hug að gruna gest sinn
um græsku en sagði: „Ég átti
von á yður.“
En það varð æ oftar, sem
tollgæzlumaðurinn hafði betur
í viðureigninni. Eins og Mal-
raux segir á svo hjartnæman
hátt: „Þeir, sem héldu að þeir
gerðu hann að aðhlátursefni,
áttu eftir að heyra fyrir eyr-
um sér löngu eftir andlát hans,
valsana sem leiknir voru af
anda þess manns sem þeir
mundu aldrei gleyma. . . Það
var aðeins í likingu við „Hálf-
vita“ Dostojefskis, sem nafnið
hæfði þessum snillingi. „Auð-
mýktin býr yfir ægivaldi" “.
Það má vera að Rousseau
hafi séð heiminn með augum
barnsins. Ef til vill gekk hann
með ofmetnaðargrillur um sína
eigin verðleika — en virðast
þeir svo fjarstæðir nú? Ef til
vill var hann hálfgerður ein-
feldningur — enda þótt hann
væri líka slóttugri en niðrarar
hans vildu vera láta. Ef til vill
— og þetta er honum oftast
gefið að sök — var hann frum-
stæður. Teikning hans var við-
vaningsleg. Notkun hans áfjar
lægðarlínum var, er bezt lét,
undurstöðuleg. Hann hefur þá
ofurást á einstökum atriðum,
sem einkennir primitivisma. Ef
til vill væri hægt að afgreiða
hann einfaldlega sem misheppn
aðan listskólamann.
Ef til vill. En á að rugla-
sam,an ásetningi og hinni raun-
verulegu framkvæmd? Það er
gildra, sem of margir af gagn-
rýnendum hans hafa fallið í. f
rauninni gat Rousseau verið af
ar nosturslegur verkmaður:
þrátt fyrir allar takmarkanir
sínar hafði hann mjög nákvæm
ar og krefjandi hugmyndir um
meðferð forms, fjarlægðar og
lita. Getur sá, sem fylgir með-
vituðum stíl verið sannur primi
tivisti! Um þetta væri hægt að
deila endalaust. En það leikur
enginn efi á því — og við vitn-
um aftur í Malraux — „Beztu
málverk tollgæzlumannsins
eru verk mikils litasnillings. . .
Stundum, þegar myndir hans
eru eftirprentaðar í svörtu og
hvítu má villast á þeim og frum
stæðri list, en aldrei þegar við
sjáum myndirnar sjálfar. „Mál
verk hans sýna ljósar en flest
annað gjörbreytingareiginleika
málningar. Picasso orðaði það
á einfaldan hátt: „Rousseau er
ekkert slys.“
Flestar af myndum Rousse-
aus gætu ekki verið málaðar af
frumstæðum manni. Þetta á eink
um við um hitabeltis og frum-
skógamyndirnar, sem hann
vann nær óslitið að síðustu
fimm eða sex ár ævi sinnar.
Þetta eru risastór málverk —
sum á fjórða metra á breidd —
gæddar framandlegu dular-
magni. Ljón gleypir hlébarða
með höfuðið á undan: apahópur
veltir um mjólkurflösku —
hversvegna? Og hvar fengu þeir
flöskuna í fyrsta lagi? Blökku
stúlka með slöngur um hálsinn
leikur á flautu. En aðalvið-
fangsefnið er ávallt umlukt bak
sviði frumskógarins, með
flóknu greina og laufskrúði,
sjaldséðum fuglum og stórum
lótusblómum, heilum skriðum af
appelsínum. Yfir öllu hvílir vof
eifleg kyrrð: rauðgul sólin og
hvítt tunglið eru áháð tímanum
uglurnar eða aparnir gægjast
milli greinanna í stríðnislegu
skeytingarleysi. Þessar skepnur
eru, skrifar Shattuck „hálf-
sagnkenndar draumaverur, dýr
og forsöguleg kvikindi. Hjá
Rousseau er landslag ekki hús
eða fjöll eða skógar: það er
maðurinn á gangi í hljóðri
undrun meðal trjánna. „Hita-
beltisgróður hugarflugsins. Lát-
um svo vera. En þetta er meira
en draumsýnir eingöngu. Það
er nærri eins og tollgæzlumað
urinn hafi dottið ofaná eitt-
hvert ævafornt guðsagnamál,
hefði af tilviljun gripið niður í
gleymdar minningar aftan úr
myrkri forneskju.
Listsagnfræðingum hefur tek
izt að grafast fyrir ræturnar að
flestum frumskógum tollgæzlu-
mannsins. Hann hefur bersýni-
lega orðið fyrir áhrifum af suð
rænum sýningardeildum á
heimssýningunni í París 1899,
að meðtöldum „villimannaþorp
unum“, sem kúrðu kringum mið
depil sýningarinnar, hinn 984
feta háa Eiffel-turn. Hann var
stöðugur gestur í hinum
mikla glersal jurtasafnsins: og
vissulega minna frumskógar
hans mikið á gróðurhús, með
hinni ósennilegu niðurröðun
skrautblóma frá öllum heims-
hornum, og vandlega staðsett-
um sefplöntum fremst á mynd-
unum, eins og meðfram gang-
stíg. Rousseau teiknaði í dýra
garðinum í París. Sum mynd-
efni sín tók hann úr kopar
stungumyndum, önnur úr göml
um tímaritum og jafnvel úr
barnamyndabókum um villt dýr
En hvílík stakkaskipti! Mynd
in af umsjónarmanninum, sem
er að leika sér við jagúarverð
ur að svertingja, sem verður fyr
ir árás af villidýri í frumskóg-
inum. Og ef við gerum ráð fyrir
að tollgæzlumaðurinn hafi ver-
ið orðinn ofurlítið veraldar-
vanari er hér er komið sögu,
hefur hann tekið þátt í hrifn-
ingu franskra menntamanna á
hugsjóninni um suðlæg sólar-
lönd — en sú hugsjón átti, á
hans dögum, þátt í leit Baude-
laire í Afríku og Gauguins í
Tahiti að hinu framandlega og
óspillta.
En ekkert af þessu gefur
fullnaðar skýringu á því hvers
vegna Rousseau málaði frum-
skóga. (Eða hversvegna hann
mat þá svo lítils. Hann virð-
ist hafa látið sér fátt um þá
finnast vegna þess að þá var
honum auðveldast að mála: af
öllum hitabeltismyndunum, sem
hann málaði frá 1904 til 1910,
valdi hann aðeins átta til sýn-
ingar. Þessar myndir voru hon-
um að öllu leyti eðlilegastar
af verkum hans. Það, að hann
málaði svo margar var vegna
þess að þær seldust vel.) Voru
þeir, eins og Uhde benti á,
síðasta flóttatilraun hans frá
eigin þrengingum og ömurleik
þeirrar Parísar sem hann
þekkti: er þetta skýringin
á því hvers vegna hann
breytti um stærð á verk-
um sínum, „hætti við litlu
myndirnar en festi í þeirra stað
upp stóra striga, sem fylltu
nærri út í litlu herbergiskytr-
una hans“? Eða því „hvers-
vegna Rousseau var stundum
svo ofsóttur af sköpun sinni,
að hann varð að hætta að vinna
og opna glugga til þess að geta
náð andanum“? Hafði hann rek
izt á einhverja leynda æð í
sjálfum sér, sem varð hvort-
tveggja í senn, meira ógnvekj-
andi og meira heillandieftir því
sem hún varð raunverulegri?
Ef við vissum þetta, þá kynn-
um við að hafa lykilinn að gát-
unni um Rousseau.
Nú var byrjað að votta fyr
ir alvarlegri viðurkenningu á
verkum tollgæzlumannsins. Ár-
ið 1905 er mynd hans „Hungr-
að ljón“ sett upp í miðsal hins
nýja Salon d'Automne, ásamt
málverkum eftir Derain, Vlam-
inck, Rouault, og Matisse. Rou
sseau lýsti verki sínu þannig:
„Hungrað ljónið stekkur á anti
lópuna og étur hana. Pardus
dýrið bíður þess með óþreyju
að röðin komi að því að fá
bita. Ránfuglar hafa rifið
stykki úr veslings dýrinu, sem
rekur upp dauðavein sitt. Sól-
setur.“ Sennilega hefur hann
haft málverk Rousseaus í huga,
gagnrýnandinn, sem líkti þess-
um litaglaða sýningarsal í háði
við villidýrabúr — og bjó þvi
til nafnið fauves, eða villidýr-
in sem átti eftir að loða við
listamennina æ upp frá því.
Nokkrir hinna víðsýnari list-
kaupmanna voru teknir að
kaupa myndir hans, enda þótt
fáar þeirra væru metnar á
meira en nokkur hundruð
franka á meðan hann lifði. Ung
ir listamenn eins og ameríkan-
inn Max Werbír komu í vinnu-
stofu hans til að horfa á hann
mála. „Kunningja og listamanna
samkomur" hans á sunnudags-
kvöldum, þar sem rithöfundar
og listamenn söfnuðust saman
ásamt nemendum hans og ná-
grönnum, urðu frægar. Og ár-
ið 1908 átti sér stað atburður,
sem öðrum fremur var toll-
gæzlumanninum laun erfiðis
hans — en það var Rousseau-
veizlan.
Sumir þátttakenda í henni
hafa vafalaust litið á hana sem
skrípaleik, en þó voru fleiri
— og það verður að leggja
þeim til lofs — er skilduhana
sem mjög einlægan virðingar-
vott. Og með tímanum hefur
hún í hugum margra orðið að
hyllingu, ekki aðeins á verkum
eins manns, heldur á heilu
listatímabili — „Blómaskeiði"
nútímalistar. Það var Picasso
sem stóð fyrir veizlunni í vinnu
stofu sinni á Montmartre „til-
efnið“ var fundur tíu ára gam-
allar Rousseaumyndar- í forn-
sölu. Kvöldið hófst með brauki
og bramli. Gestirnir mættu
drukknir til veizlunnar: veizlu
föngin mættu alls ekki (gest-
gjafinn hafði gefið matsölunni
upp rangan dag). Að lokum
birtist Apollinaire með heiðurs
gestinn: tollgæzlumaðurinn
hélt á staf sínum í annarri
hendi og litlu fiðlunni í hinni:
„gamalt andlitið ljómaði af
brosi“.
Rousseau lék frumsamið verk
á fiðluna sína. Apollinaire
mælti af munni fram ljóð, sem
hófst á orðunum: „Þú minnist,
Rousseau, landslags Aztekanna
. . . “ Tvö ungskáld stymp-
uðust í fatageymsluklefanum.
Ástkona Apollinaires, málarinn
Marie Laurencin, söng. Georg-
es Brankue lék á gítarinn sinn.
Konur dönsuðu við undirleik
tollgæzlumannsins. Heitt vax
úr einu hinna skrautlegu kín
versku ljóskera draup í sífellu
niður á höfuð gamla mannsins,
en honum datt að því er virð-
ist aldrei í hug að færa sig.
Eftir nokkra stund sofnaði
hann og þegar Gertrude Stein
og Alice B. Toklas (amerísku
konurnar tvær vour einu gest-
irnir sem mættu í kvöldskarti)
fylgdu honum heim í leigubíl,
hafði „mikil vaxhetta11 mynd-
azt utanum hnakkann á honum.
Gleðsfeapurinn hélt áfram til
morguns.
Veizlan hafði verið viðeig-
andi hápunktur í lífi tollgæzlu-
mannsins og hefði þetta verið í
skáldsögu, hefði hann átt að
deyja þar á stundinni. Til allr-
ar hamingju fyrir okkur gerði
hann það ekki. Síðustu tvö ár
ævi sinnar málaði Rousseau
sem óður væri og lauk við sum
hinna mikilvægustu verka
sinna, þar á meðal „Drauminn",
Fótboltamennina“, „Svertingja,
sem verður fyrir árás jagúars“.
En nærri lá að snöggur endir
yrði bundinn á frama hans, er
hann, af greiðasemi við fyrr-
verandi tónlistarnemanda, féllst
á að taka þátt í lítilsháttar
svindlbraski. Rousseau var
sannur að sök, en lögfræðing-
ur hans bjargaði honum með
því að sýna af mikilli leikni
fram á einfeldni skjólstæðings
þess,“ sagði hann að lokum, „að
síns. „Þið hafið engan rétt til
fella dóm yfir frumstæðri veru“
Og rétturinn reyndist vægari
en margir gagnrýnendur toll-
gæzlumannsins.
Sólheitan dag í ágúst árið
1910 barði vinurinn Uhde að
dyrum hjá Rousseau. Tollgæzlu
maðurinn „lá í rúmi sínu ,ná-
fölur. Á fótlegg hans var bólg-
ið sár. Hann var svo sljór að
hann reyndi ekki einu sinni að
bægja frá sér flugunum, sem
sveimuðu um andlit hans, en
um það talaði hann samt, að
komast bráðlega á fætur og
halda áfram að mála.“ Hann
hafði fengið blóðeitrun, sem
virtist afleiðing af tilraun til
að taka sér blóð. „Hann gerði
þetta oft“, segir málarmn Ro-
bert Delaunay, „vegna þess að
blóðið í honum storknaði af
áhyggjum." Fáum dögum síðar
lézt Rousseau í sjúkrahúsi, einn
síns liðs. Hann var grafinn í
almenningskirkjugarði — eins
og gert var við beiningamenn.
En sögu Henri Rousseau lýk
ur ekki alveg með dauða hans.
Skömmu síðar voru óseld
málverk sem fundust í her-
bergi hans, seld á uppboði fyr-
ir jarðarfararkostnaði. Fyrir
þau fengust aðeins örfá hundr-
uð franka. Tveim árum sfQar
aðstoðaði Uhde við að kom*
upp sýningu á verkum toll-
gæzlumannsins og eyddi löng-
um stundum í að hafa upp á
týndum málverkum. Hann fann
eitt, „gamla mynd af ungri,
rauðklæddri stúlku á gangi í
vorgrænum skógi“, í íbúð þvotta
konu nokkurrar: málverkið
hafði verið notað sem arinhlíf.
Konan seldi Uhde það fyrir, að
henni fannst, okurverð: fjöru-
tíu franka. Uhde fann dóttur
Rousseaus í Anger, þar sem
hún var gift umferðasala. Hún
átti aðeins eina litla mynd:
„Hinar, var mér sagt, væru til
allrar hamingju eyðilagðar.“
En nú var þegar að verða
breyting á hlutunum. Árið 1914
seldist ein frumskógamyndin fyr
ir 9000 franka. Það tók að
bera á fölsunum, — “sem er
merki um upprennandi frægð“,
eins og Uhde komst að orði.
Þegar styrjöldin brauzt út, var
allt málverkasafn hins unga,
þýzka kaupmanns gert upp-
tækt og honum vísað úr landi.
Það liðu tíu ár áður en hann
sneri aftur til Parísar: þá upp-
götvaði hann að verðið á rauð
klæddu stúlkunni í vorskógin-
um var hækkað í 300.000 franka
Þetta var aðeins byrjunin. Ár-
ið 1953 keypti Museum af Mod
ern Art í New York „Draum-
inn“ fyrir rösklega 100.000. doll
ara og fáum árum síðar greiddi
Guggenheim safnið 103.600 doll
ara fyrir „Fótboltamennina“.
Engum dettur í hug að deila
um stöðu þeirra í nútímalist.
Svo er nú komið, að tollgæzlu-
maðurinn er þar sjálfsagður
aðili. Tízkusýningardömur láta
taka af sér myndir fyrir frarn-
an „Slöngutemjarann11: Sól-
baðsfötin í ár“, er okkur sagt,
„eiga sér eðlilegt umhverfi í
fantasíu-frurnskógum Henri Ro
usseaus. . . En lótuslönd hans
voru aðeins til í hugarheimin-
um, þar sem þessi föt eru öll
fáanleg í verzlunum .... “
„Hungrað ljónið stekkur á
antilópuna og étur hana. Pard
usdýrið bíður þess með óþreyju
að röðin komi að því að fá
bita, Ránfuglar hafa rifið
stykki úr veslings dýrinu, sem
rekur upp dauðavein sitt. Sól-
setur.“
6. október 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15