Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1969, Qupperneq 2

mikJum glasibiag í Berlín 17.
júlí 1744. Að v*su mætti Ad-
olf Friðrik þar ekki sjálfur,
heldur ser.d nanri staðgengil í
sinn stað eða þá að pabbi hans
gerði pað, irtórmenni að völdum
og tign. os héi sá Carl Gustav
Tessm. Að görr.Jum prússnesk-
um sið hótst brv.ðkaupsveizlan
með blysför, sem fór þainnig
fram, að fremst gekk brúðurin,
en á hæla henni fóru ráðherrar
allir með logandi blys í hendi.
Og eins og nærri má geta borfðu
veiz'.ugestir hugíangnir á þessa
ljómandi halarófu. En skyndi-
lega hevrðurt hróp og köll.
Ungur liðsiforingi i lífvarða-
sveit Friðnks konungs, upp-
götvaði að úri hans hafði
verið stolið Og sá handlipri
vasaþiófur hafðí í þokkabót
akorið annan axlaskúfirm af ein
ken;ii»búninai liðforingjans
burtu, um ieið og hann tók úr-
ið. Athyglir berndist nú snöggv
ast að binu'n unga manni. Og
sérst iklega varð Amalíu star-
sýnt á hann. Þetta var svo fall-
egur, ungur piltur. Hár og
herónbreiður 1;' óshærður og
limafagur. Jttyndar var hann
192 em á hæð. Hann var ólikt
glæs.legri þessi beldur en stað-
gengill brúiígrvmans. Hún for-
vitnaðist titi* manrLÍrm og fékk
að 'dta, að hanr, héti Fried-
rich von Trent k. Hann væri að
visu ekki a'iðugur en nyti sér
stukrv hylli og r.áðar Friðriks
konangs bróí.tr bennar. Brúð-
kaupsgestir htr.ru mikið gaman
að óhepprú t.irs unga manns —
að missa ekkt aðeins úr sitt,
heldur annan axlaskúfinn lrka.
En hið 13 ára g’æsimenni svar-
aði fyrir sis eftir beztu getu,
og fékk að mirnsta kosti sam-
úð Amalíu Og við fyrsta tæki-
færr gekk húr eins og fyrir ein-
síaka tflvil'ur hjá horrum,
um leið og hún hvísilaði: ,,Kom-
ið bér til mír. f kvöld. Ég skal
bæta yður tjónið.“ Og aif augna
ráði hetmar þrittist hann skilja
í hvrrju.þær 'tl.aðabætur myndu
verða fólgn rr. Ekki er ástæða
til að draga í efa það, sem
hann sjálfrr 'hðurkenndi síð-
ar, að hann haír verið jafn-
reynslulítili í ástamálum og
Amaita prirtsessa. En sameig-
inlega uppgötvuðu þau hinar
furð:ilt.>gust’a dásemdir þessa
jarðiífs
E ins og áður var á minnzt,
var F'iedrtrk \ on Trenck ekki
auðugur piltur En Amalíaprin
sessa átti eaki aðeins sjálfa sig
tE að gefa, heldutr og gull og
gersemar. Von Trenck namtþess
að geta átt margn heeta og.hafa
um sig fjöida þjóna. Brátt var
það öllum ’ýðr.im ljóst, að það
■vaan ekki pmJeikið, hvernig sá
ungi maður ga’ti leyft sér að
lifa Hann skorti ekki neitt, og
þar að aikci var hartn síkátur
og giaður. Fréttir af þessu bár-
ust tiil eyrna Friðriki konungi,
sem brást hinn versti við, sem
skiljanlegt var því að hér var
um mikið hr.e'yksli aS ræða í
allra augurr rema.þeirra Ama-
liu og vonTrencks Eins og áð-
ur er getið, var hann í lif-
verði konun.?* svo að það var
yfirleitt ekki langt á milli
þeirra Konungur aðvaraði hinn
unga manna tyrst eitthvað á
þessa leið: „Herra minn.Það eru
óveðmsblirirr á lofti. Farið var-
lega'. Það gerð: i ann samt sem
áður ekkr betur en svo, að
skör.mu síðar kom hann of seint
Frásögn þessi er bygg$
á sannsögulegum heim-
ildum í einu og öllu.
Hún er saga furðulegra
örlaga og ótrúlegrar
þrautseigju manns, sem
hlekkjaður í járn varð
að gista dimma dýflissu
í áratugi, af því að hann
átti nokkrar bjartar
stundir með systur Frið
riks mikla En hann
svarf af sér járnin og
gróf og gróf. Þá loks var
allt tilbúið, leiðin opin
út í dagsbirtuna og
frelsið.
til skyldustarfa ag nærri má
get.-i, hvaða skvringar hafi ver-
ið gefnar á því svona manna á
meða1.. Konungur var fljótur að
dæma hann * þriggja vikna
varðhald og þar með hófst
hans langa og furðulega fang-
elsissaga þctt þetta væri aðeirns
örlídll fcrsnekkur að hemni.
Að varðhaldrnu loknu var
von Trenck sendur til Dresden
sérstakra erimda, en þegar hann
kom til baka vaæ hann
settur í varðhald aiftur.
Hanin var fallinn í óniáð.
Trenck varð að sitja inni, þar
til koniHigur taldi óhætt að
sleppa honum ’ausum, en það
var, er hann fór í herför gpgn
Austarriki. Eæði var hægtíað
hafa not af horruim þar, og senni
jeg.r hefur Friðriki korrunigi
ei:mig þótt öruggara að hafa
hanu með í herförina, heldur
en að skilja hann eftir í varð-
haldi nálægr Amalíu.
rátt komst koniungur á
smoSir umstöðugairbréfasending
ar milli .von Trencks og Amaliu
systur sinnar. E:r.nig lék grun-
ur á að 3amhengi væri milli
þesrara .bréts og peninga þeirra
sem liðsfonr-ginn gat ausið í
krn.g urr. sig Konungur beið
nú Lækifæris-----c-ða átyllu. Að-
staða nsns var ekki góð, þótt
einyvidur væn Bystir hans átti
þó í híut. og rLokkurt tillit hlaut
hann aðitake til hennar — það
er að segja til þess, hvaða að-
ferð hann hcfði á afgreiðslu
þcsja nviml'aiða máls. En tilefn-
ið lét ekki oíða lengi eftir sér,
og það leit mjög laglega út.
Fö5i i.rlrróði’’ F”iearichs von
Treneks sem hét Frans von
Trenek, barðrst með Austurrik-
ismonnum. Út.af fyxir sig var
ekkert við bcí að segja, éins
og víglinunni var háttað. En
þeir frændur skrifoðust á eins
og góð’irn frær..rtim sæmir. Eri-
edrt.h var meira að segj,a erf-
ingi föðurbróður síns. Bréf-
in fjöBuðu eir..göngu um fjöl-
gkyrdumál en á hemaðarað-
gerðir var aldrei minnzt. En
nú var auðvelt að finna ákæru-
atriðl sem um munaði. Hanin
var tekinn fastur og sakaður
um að standa í bréfaskipt-
um við óvini ríkisins. í fylgd
50 riiddaraliða var hann
flattur til virkisins Glatz í
Slesíu, þar sem hann skyldi
dvelia til æviloka
En dvöl hans þar var þó
bærileg, því að Amalíu tókst
að senda til hens bréf, pen-
inga og matvæli Hún leið mikl-
ar samvizkukvplir. eins og bréf
hennar bera með sér, og ásak-
aði sjálfa sig í sífeliu. Hún og
ást hennar væri orsökin til ó-
gæf u hans.
1. að mætti ætla, að Trenck
hefði haft ástæðu til að gera
sér góðar vonir um það, að fyrr
eða síðar hlyti piánsessunni að
takast að fá har>n náðaðan eða
hjálpa nanarr s annan hátt til
að öðíast frelsi. En hann hafði
ekki þolinmæði til þess að bíða
eftir pví heldur ákvað hann
að reyna að flýja. Fangasaga
bans er saga stöðugrar viðleitni
til að flýja. Og þessi frelsis-
ást hans sem vissulega má kalla
svo, lét aiðrei bugast, hvemig
sem allar aðstæður voru, en
þær voru stundum slikar, að
enginn mannlegur máttnr virt-
ist geta sigrast á þeim. Þess
vegna er saga hans cinhver
furðulegasta saga um fangelsis
vist og flóttatilraunir, sem um
getur. En bún hófsit eikki vel,
og af því hefur hann greini-
lega Iært. Har.n þekkti húsa-
kynni virkisins ekki betur en
svo, að harai datt ofan í skolp-
ræsið og var dregirm upp úr
því aaginn eftir í annkanar-
legu ástandi / rarugur hinnar
miaheppnuðu tiíraunar var eðli-
lega sé eirm að hans var
stranglega rært þaðan í frá. Og
nú vur erfitt ívrir Amalru að
koma sendingurn til hartis. og
loks virðist hún hatfa gefið upp
alla vor., end? útlitið óglæsilegt
Hérini tókst þó að koma þessu
litla bcéfi til fs'ngans: ,.Ég græt
með yður Ég sé enga leið út
úr ógángunum. Þetta or mitt
síðasta bréf Bjnrgið yður, ef
þér getið Eg m alltaf hin sama
gagavart yðiir hvað sem skeð-
ur, ef ég gæti orðið yður til
einhvers gagns. Lifið heilir, ó-
gæfusámi vnur minn. Þér átt-
uð OTmur öríög s!iilið.“ “
Bjargið vðnr. ef þér getið.
Það v?r sem sagt eina vornn.
Og :á lólanótt 1746 tókst honum
að flvja og eftir margvísleg æv
intvri og rr.ikið erfiði að kom-
ast tii Bæhenrr. Brátt tóku hon
um að berast peringar fráhinni
fögru vinkonr sinni í. Berlín,
eins og hatnr kallaði prinsessu
sína í eyru kunningjanna. Nú
líða ævintý'ttleg 6 ár, sem við
verðum að hlaupa yfir að þessu
sinmi. en harm var frjáls, þótt
harrn yrði að fara gætilega, því
að ernn v.ar sá máður mikill,
sem eldsi urtni hon>um frelsis,
og pað var Fiiðrik mikli. Að
sjálfsögðu hitti hann aldrei
priusessima sína á þessum ár-
um. Það var of mikil áhaetta,
og Ésr hans á herrni hefur vafa-
laurt verið farm að taka á sig
raunsmisblæ. hvernig sem prin-
sesstrrm-; sjállri leið. En hún
sýndi honum xulla tryggð, eftir
þvl sem ævisöguritari hennar
segir
rað er svo í maí 1754, að
Trenck er staddur í Danzig,
og er þá á leið til Rússlands.
En drginm áður en hann ætlaði
að halda á b’-ott, fær hann
óvænta heimsókn. Hinir ó-
boðnu gestir voru lögregla og
hermenn. Pólsfcu yfirvöldin
höfðu fallizt. á það að framselja
Prússum Trenck Sagt er, að
það hafi verið fyrir orð sendi-
herra Austurríkis þar í landi,
en fráleitt er að ímynda sér,
að Trenck hafi verið hættuleg-
ur Frið’-iki mikla frá hernaðar-
legu siónarmið'. En eirnhvern
gretða hafa menn talið, að þeir
gerðr b.cnum með þessu, og æ
sér gjöf tiJ gjalds. Nokkrum
dögum síðar er Trenck hlekkj-
aður , Jitlurr, fangaklefa í kast-
ala í Magdeburg. Einu sinnd á
dag fékk hunn matarbita í gegn
um iítið op. en eirru sinni í viku
vora klefadyrnar opnaðar og
inn gekk yfirmaður fangelsis-
ins í eftirlitsferð. Trenck gat
treyst hiimi prússnesku ná-
kvæmni, og hann ákvað að
nota vel þetta vikubil milli
heimsókna. Hann aetlaði að
grafa geng undir virkisvegginn
og út > bakka árinnar Elbu.
Hottum hafði tekizt að hafa með
sér vasahnif, og er hann hafði
með rmkilli nákvæmni og tak-
maikódausri þolinmæði sagað
sund'or hlekkina með hnífnum,
gat hann notað járnin við gröft-
inn. Hann gróf í 11 mánuði., en
einna tímafrekast var að mylja
múrsteira » duft, þannig að
han i gæti blásið þeim út um
hinn ö-litla glugga, þegar vind
ur var. Og loks þegar allt var
tilhúið, og hann þurfti aðeins
að fjarlægja örfáa steinatil þess
að geta læðst út í nóttina og
frelsið, koiriu hcrmenin til að
sækja hann. Sérstakur klefi
hafði verið útbúinn handa hon-
um í öðru \drki hinium megin
í bæmrm Þess: nýi klefi sem
var neðanjarðar, var lokaður
með fjcrum hurðum, lásum og
slám. Og þama var hann hlekkj
aður að nýju Þykkur járn-
hlekKtir var settur um hvorn
fót og hinn briðji um mittið
bert.
* egar aiugu fangans höfðu
vanist myrkrinu, gat harrn les-
ið 6 bókstafi scm menn höfðu
ekki talið eftir sér að meitla í
steingólf klefan3. Trenck stóð
þar, og fyrir ofan var mynd
af hauskúpu ug lcggjum. Klef-
inn atii að verða gröf hams. En
hann lét ekki hugfallast. Ein-
hvern veginn hafði homim tek-
izt að hafa með sér vasahníf-
inn, og enn tók hann að
svería. En það varð hann að
gera pannig, að ekki bæri á
því i hmum vikulegu kurteis-
isheim'-cknuTn fangavarðarins,
en avgu þess manns hafa ekki
séð eins vel í myrkri og nú
gerðu augu Trencks, og hvern-
ig áttr nckkrum manni að detta
í Jr.ug, að iðnaðarstörf væru
unnin við þessar aðstæður? En
þegar Trenek var búinn að
opna þrjáx dyr af fjórum, braut
hann hr.ífinn góða á þeirri
fjórðu En hann mátti þó nota
til að skera á púlsinn. En dauð-
inn vildi ekki við hann kann-
ast, og þegar faivgavörðurinn
kom í hina vikulegu heimsókn
eitt iinn, s4 hann Trenck sitj-
andi i múrsteinahrúgu án rrokk-
urra hlekkja en á einum steini
hélt hann í hendi sér og hót-
aði að drepa hvern þanm, sem
vogaði sér inn í klefann. Þeir
urðu bó nokkrir til að gera það,
og fcaim tókst að yfirbuga hann.
Síðvn var tekið tll I kleranum
og hann endurbættur á allan
hátt. Hlekkirnir hafðir þykk-
ari, steinamir stærri, hurðirnar
traustari.
Nú hefði mátt ætla, að Trenck
hefði misst kjarkinm. Hann
hefðr getað svelt sig í hel. Eng-
inn tteíði farið að troða ofan í
hann mat Hann átti einimitt að
deyja í þessum klefa en þó að
dvelja þar og þjást, eins lengi
og har.n þyidr eða heilsa hans
leyfð1. Til þess fannst Friðriki
milíia hanm hata til unnið. Og
í ellefu ár bjá Tienck í þess-
ari dýflissu EPefu sumur, ell-
efu vetur. En hann var ekki að
gerðarlaus og heldur ekki
ihlekkiaður neraa rétt fyrstu
viku-nar Með einstakri verk-
lagru og þolinmæði, enda skildi
hami, cð það lægi ekkert á
lengor, tókst honum að sverfa
þaimig sundur hlekkina, að
hann gat skeytt þá saman, þeg-
ar fangavörðurinn kom í eft-
irliiöíerð. En hin prússmeska
reglusemi var söm við sig: heim-
sóknirnar voru ávallt gerðar
vikulega og á sama tíma dags.
Á meðan stundaði hann störf
sín atf mikilli kostgæifni og gróf
og gróf. Vindurinn sótti mold-
ina og steindutffið, en tóik lítið
í einu, og það borgaði sig ekki
að ætla honum of mikið.
A llan þeninan tíma lifði
Amalia eins ogpislarvottur. Hún
vissd, hvar hann var og hvers
vegna hann. var þar, en fékk
ekki aðgert. Hin fagra prins-
essa varð gömul kona langt .fyr-
ir aldur fram. Og hið undar-
lega skeði ,að hún tók sjálf á
sig þá mynd, s.em hún gerði sér
í hugaríumid, að fanginp í .dý-
flissunni hefð; fengið á sig í
hinni Iöngu niyrkrávist. Rödd
hennar.varð hljómlaus og.dimm,
húðin litlaus ■ og glær, bakið
bogið og fæturna skorti mátt til
að bera líkamann. En svo virð-
ist sem Trenck hafi verið við
sæmilegustu heilsu yfirleitt og
líkama hans tekizt að aðhæfa
sig þeim kjörum, sem honum
voru búin.
Amalía þorði nú ekki leng-
ur að biðja hinn harðbrjósta
bróður sinn neinnar vaegðar
fyrir hönd fangans. En hún
'hikaði þó ekki við að greiða
þá peninga, sem það kostaði
hana að fá auiaturríska sendi-
herrann til að taila máli fang-
ans við Friðrik mikla. En sá
stóri maður sagði Nei. Þetta er
hættulegur maður, og á með-
an ég lifi, fær hann ekiki að
sjá dagsins ljós.
Og Trenck hélt áfram að
grafa. Þegar hann var tilbú-
inn eftir ellefu ára starf, flýði
hann ekki. Það er erfitt að
sikilja, þótt hann hatfi verið
stoltur atf verki síniu. Hann
bað fangavörðinn um að skila
kveðju sinni til borgarstjórans
og biðja hann að sýna sér þann
heiður að beimsaekja sig í klef-
ann. Skyldi hann fjölga varð-
mönmim og nefna stað og stund
fyrir utan fangelsið, þar sem
þeir gætu siðan hitzt. Ef hon-
um tækist það, vænti hann þess,
að hann myndi rrieta við sig
svo heiðarlega framkomu, tala
máli sinu við konungihn, svo að
hann mætti öðlast frelsi eftir
svo langa fangelsisvist. Borg-
arstjórinn hélt, að Trenck væri
orðinn vitsfcertur ogfór til klefa
hans í fylgd vopniaðra varða.
FRraimih. á bls. 13
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. júnií 1969