Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1969, Síða 4

inni yfirleitt — beinlinis fjötur
um fót. Og þegar aldinn heið-
ursklerkur kveður auma mann-
kind ekki einu sinni fá ráðið
sínum næturstað, tekur sá for-
framaði skarið af, biður menn
heyra og muna, að þessa nótt
muni hann gista á sýslumanns-
setrinu Stórabakka, þar sem
hann telur sýslumannsdótturina
bíða sín, en ekki í einhverjum
kotrassi, eins og til dæmis Sauð-
húsagerði, sem er inni undir af-
rétt og byggt tveimur blásnauð-
um mæðgum. Af stað leggur
hann, þótt úr sé talið, því að
leiðin er löng, nóttin dimm og
veðurútlit ískyggilegt. Veður-
horfurnar halda sín heit, og för
oflátains, riðandi úrvalshesti,
lýkur ekki í kóngsgarðinum
Stórabakka, heldur kotrassin-
um Sauðhúsagerði. Hrakinn er
hann og kalinn og á svo líf og
lækningu að þakka mæðgun-
um, sem í kotinu búa. !iinn er
það konan, sem bjajrgar, þegar
hið sterkara kyn kemst í þrot.
Lýsinigin á mæðgurnum er stutt
orð, en trú, en hins vegar hefði
höfundur mátt lýsa nánar hug-
hvörfum oflátans, því að les-
andanum hlýtur að finnast það
líkara þeim náunga að launa á
annan veg líf og líkn en höf-
imdur lætur ráða í, þegar hann
skihiir við hann.
Tiilhugalif er sikemmtilega grá-
glettin saga, þó að raunar sé
hið reykvíska státmenni óeðli-
lega mikill skýjaglópur, þar eð
hann virðist hafa hugmyndir
um búskaparmöguleika á ís-
landi, er gætu verið fengnaæ úr
kvikmyndum frá Ástralíu, sem
nú virðast vera orðin hið fyr-
irheitna land þeirra manna, sem
síður en svo mundu taka söns-
um, þó að þeim væri sent vin-
arbréf á borð við það, sem er
að finna í Úr heimahögum. . . .
En Bjartmar bætir úr skák, því
unnusta þessa skýjgalóps reyn
ist bæði raunsæ og sennileg, og
það má þó glópurinn eiga, að
þegar hún setur honum tvo kosti
er val hans skynsamlegt og
sannmannlegt.
Þá er önnur haglegasta sag-
an í þessu bókarkorni. Á ell-
eftu stundu. Hún gerist við lax-
elfu á fögrum sumardögum.
Glæsknenni úr höfuðstaðnum
hrífst á sinn hátt af dóttur á
fátæku og barnmörgu heimili í
næsta nágrennii elfunnar Stúlk-
an kemur ríðandi berbakt á ó-
temju, sólbrennid, fáfróð, heiimsk
en heit og lifandi, máske ólm
og óstjórnleg, máske hikandi og
feimin og tilbiður hið óþekkta.
Hvað er lifið, ef menn eiga ekki
að nota sér gæði þess? Að sigra
er að lifa, að lifa er að njóta“.
Þannig hugsar maðurinn, en
kemst fljótt að raun um, að
þarna muni hann verða að leita
lags eins og við laxinn. Hann
kaupir mjólk á býlinu við elf-
uina, gefur börnunum góðgæti
og stærri bankaseðla en þama
hafa sézt. Og stúlkuna hittir
hann heillandi og prúður. Hús-
freyjan, móðir bamahópsins,
sem gjafirnar hlýtur, getur ekki
fengið af sér að gruna slíkan
mann um græsku, en öðru máli
gegnir um föðurinn. Eftir hálf-
an mánuð frá fyrstu samfund-
um hittast þau á fögru sumar-
kvöldi, veiðimaðurinn og stúlk-
an, sem reiddi upp við hann
svipu, þegar fundum bar saman
fyrst. Nú er stundin komin til
að beita lagi og leikni ásamt
gjafmildi og glæsimennsku —
að einu ógley mdu. Og þar kem-
ur, að svo lánlega hefur hon-
um tekizt, að hann og hún eru
lögst á hvílubeð í tjaldi hans.
En þá.. . . Stúlkunni hafði virzt
hinn slyngi veiðimaður hafa
yndi af að þreyta hina fögru
fiska meira og lengur en nauð-
syn krefði, og nú kemur hún
auga á blóði drifnar ungamæð-
ur í tjaldinu, þykist þar kenna
önd og rjúpu, sem hún hefur
strokið í hreiðrum þeirra, —
og svo er þá komið að henni
sjálfri! ....Og sannarlega rank-
ar hún vfð sér og verður söm
og þegar hún reiddi upp svip-
una, — nema nú mundi von-
laust að nokkru yrði framar um
þokað með allri hans eðlis-
lægu og áunnu hæfni við veið-
ar. . .
Bezt gerða sagan í bókinni er
Stefnumót. í fyrstu mætti ætla,
— og raunar allt aftur á sein-
ustu blaðsíður sögunnar, að
þetta yrði aðeins hagleg og svo
lítið meinleg gamansaga, runn
in af rótum snjallrar hugdettu.
En hún veaður meira, því að
höfundurinn teflir þairna óvæmt
fram kannski sinni sérkennileg-
ustu og ef til viil bezt gerðu
kvenlýsingu — og lætur vits-
muni hennar og sikapgerð
móta hina hófsömu, snjöllu og
hæfilegu tvíræðu sögulok.
að er síður en svo nokk-
uð nýtízkulegt við þessar sög-
ur. Þær eru jafnlátleysislega
formaðar og bókarkomið, sem
þær birtast í. í þeim eru eng-
ar tízkubrellur, heimatilbúnar
eða aðfengnar, gerðar fyrst og
fremst til áð draga að athygli og
oft í bókmenntunum nútímans
ámóta fyrirbrigði eins og sú
tízka meðal unglinga að hafa
sítt og vanhirt hár og rytju-
legt skegg og ganga fáránlega
búnir. Ekki bnegður heldur fyrir
í þessum sögum neinu af þeim
subbu- og sóðaskap, sem mjög
mörg’um höfundum þykir sér
henta til gengis, ekki aðeins
hjá unigum og æsilega uppreiisn-
argjörnum og vegarvilltum and
stæðmgum sikinhelgi og hálf-
velgju strandmanna hinna eldri
kynslóða, heldur og hjá blaða-
snápum og ritdómurum, sem ým-
ist eru pólitískir spákaupmenn
öfgaflokka, héoundnir þjónar
fjárgínugra og samvizkulausra
útgefenda bóka og blaða, hé-
gómlegir vinsældasnobbar eða
beinlínis svokailaðir „nytsamir
sakleysingjar“ úr borgarastétt,
sem telja sjálfum sér trú um,
að þeii séu að þjóna andlegu
frelsi og dáðr'kri dirfsiku með
fylgi sínu við þá neðan þindar
nautnatízku, sem stundum kveð-
ux svo rammt að í bókmenmt-
unjm, að ég tel að jafna megi
við það, að rnenn settu stolt
sitt í að ger?. öll sín stykki á
almannatæri og jafnvel þjóna
þar sinni náttúru. . .
En svo kem ég þá að því,
sem ekki verður eignað úreltu
látleysi og fastheldni við hlá-
lega einfait form — heldux
hreinum og beinum ásetningi.
Ein af hinum níu sögum í bók-
arkornmu, sú sem því er sam-
nefnd, endar auðsjáanlega í
hálfgildings ráðaleysi, en allar
hinar, er geta borið smávögu-
heitið rneð réttu, fara vel eins
og tiitölulega fávís almenning
ur hefur kallað það í fyllstu
alvöru, en svo sem flestum mætti
vera vitanilegt, hefur silíkur end
ir skáldsagna nú um alllangt
skeið, þótt við háborð bók-
menntamanna vitna um ann-
að tveggja í fari höfundanna:
forkartanlegji og fáránlega til-
hneigingu til iífslygi eða fyrir-
litlega múgmennsku!
Þar eð Bjartmar Guðmunds-
son er, sem áður getur, fædd-
ur aldimóíaái :ð, var honum
nærtæk seni barni og unglingi
fræðslan um hin miklu harð-
indi á níunda tugi síðustu ald-
ar — og náið hefur hann kyninzt
Ameríkufaraldr-num, sem óvíða
kvað meira að er. í Þingeyjar-
sýslum og mi>.ið var ræddur,
bæði í blöðuin og manna á
milli, en frumorsök hans var
áðurnefnd harðindi, ásamt
vondri verziun, sem bundin var
dönsaum hagsmumum. Hver, sem
hefui lesið hina stórmerku ævi-
sögu Sigui-jóns skálds Friðjóns-
sonar, sem Arnór, sonur hans
hefur ritað os birt er í bók-
inni Ljóð og æviágrip, er út
kom í hittiðfyrra, getur geng-
ið úr skugga um það, að þeir
Sandsrnenn he'.fa haft óvenju-
lega góð skilyiði til staðgóðr-
ar og rækiiegi ar fræðslu um
þær hörmungar, sem harðindi
ollu Þingeyingum allt frá því
að Móðuharðmdin dundu þar
yfir. Og auðsætt er af sögum
Bjarbmiars frá 18. og 19. öld
að honum hafa orðið mjög
hugstæðar þær þrautir, sem
urðu iilutskipt! fólksins í átt-
höguim hans á þeim fiimm aldar
fjórðunguim, sein hann hafði af
óyggjandi og gieinilegar sagn-
ir, og trúlega hefur hann svo
kynnt sér allrækilega af prent-
uðum heimildum þær eldraunir,
er á þjóðina voru lagðar á
nauðöldum hennar. Þá hefur og
Bjartmar þekkt ýmis dæmi þess,
að jafnvel ftam á þessa öld
háðu einyrkíar nærfellt ó-
mennska, en oft með ólíkind-
um sigursæla baráttu fyrir lífi
síniu og sinna á afskekktum og
nytjalitlum kovbýlum heiða, af-
dala og útskaga Og eins og
hann hefur fundið hjá sér ríka
hvöt til að gera sér grein fyrir
því, hvað bjargaði þeim tiltölu-
lega snauðu t-ða að minnsta
kosti af opinberum aðilum ó-
tryggðu bændum, sem lifðu af
hvers konar þrautir á liðnium
öldum, jafnvel án þess að þeir
yrðu bónbjargarmenn, hefur
hann hugleitt. hvað fyrst og
fremst dugði til oft sigursæll-
ar baráttu hinum afskekktu og
um llcst afskiptu smábændum
siamtíðar hians og nálæigrar for-
tíðar. Að sjálfsögðu hafa örv-
að hann til hessarar ábyrgu og
alvarlegu viðleitni hinar al-
meonu umræður á uppvaxtar-
ártun hanis um vandamál nýs
tíma með þjóðinni heima í hér-
aði og Uiii land allt, bæði manna
á milli og í öllum blöðum, sem
þá voru hér gefin út — og vit-
anlega þá ekki sízt hin um-
deildu viðhorf hins málsnjalla
kjarnyrta, skoiinorða og oft vig
reifa föður huns við marghátt-
uðum og sívaxandi breyting-
um á þjóðféiags- og menningar-
háttum, — og við lofsungnwm
framförum og umbóbum og í
ýmsu, breyttum hugsiunarhætti
og þá ekki sízt gaignvart
því, sem meirfcur íslenzk-
ur rithöfiundur fynri alda kall-
aði „tragleika á siðbreytni“.
Hver viar svo sú niðurstaða,
sem Bjartmar komst að? Mundi
hennar ekki að leita í sögum
hans?
í sögunni Þrír í hliut segir
Siguirigeir bóndi:
„Við megjm engu færi sleppa
engu. Guð hjálpar þeim, sem
hjálpar sér sjálf ur.“
Þegar Mcðuharðindahús-
freyjan á Fjalli í seinustu sögu
bókarinnar sér opnast leið til
bjargar, knýr hún bónda sinm
til langs og erfiðs ferðalags yf-
ir heiðar, fiöi! og vatnsföll,
þótt hann sé orðinn hai'tnær
þróttlaus af la'.gvarandi hungri
Hún segir:
„Þú hefur þetta af. Ég finn
það. Ég veit pað Við verðum
að hafa okkur fram úr þessu
með guðs hjálp.“
Sá, ei höfur.dur gerir að sögu
manni í sogunni Stuðningur,
hefui meðal annars þessi orð
eftir Gunnihildi húsfreyju.:
„Það er aðeins eitt, sem gild-
ir, og þó tvennt, þegar öllum
hégóma er í burtu sópað og
aukaatriðum. — að biðja og
liggja aldrei á liði síniu. Því
eins og menr útmæla öðrum,
svo mun þeim og sjállfum vebða
útmælt. þó að seinna verði
máske“
Laks segir gamli maðurinm,
faðir húsfreyjumniar á Vegg, í
sögunmi Blessuð glóðin, þegar
hann er að hughreysta dóttur
sína:
„Allt er undir því komið að
missa ekki kjarkinn. Á þrek-
inu hefur þjóðin lifað, hug-
rekkinu, hreystinni, seiglunni
og jafnaðargeðiniu. Það eru
guðs gjafir. Bili þebta eða dvíni,
bregðist, þá er voðinn sjálfur
á ferðinni. Okkar land elur
ekki kveifarskap og deiglyndi
Það þurrkast út.“
Þarna er það, sem Bjartmar
fann 1 langri leit að þeim verð-
mætum manndóms og siðræns
þroska, sem fornar erfðir heið-
inna norrænna drengskapar-
hugmynda, heilbrigð kristni og
margvíslegar reynsluraunir
höfðu kynfest svo hjá allmikl-
um hluta þjóðarinnar, að þau
björguðu henni — ef til vill frá
algerri tortímingu á tímum um-
komu- og öryggisleysis, þá er
harðlynd náttúra hins veglausa
torfæra og einangraða lands
lagðist á eitt með erlendri kúg-
un, arðráni, tómlæti og van-
þekkingu stjórnarvalda. Og eru
það ekki einmitt hinar marg-
umræddu og af ýmsum marg-
spottuðu „fornu dyggðir", sem
fram koma í þessusm tilvitn-
unum? Ég hef áður á það drep-
ið, að svo litla áherzlu, sem
Bjartmar hefur lagt á rithöf-
undarstörfin um ævina, muni
hann ekki hafa ætlað sér mik-
inn hlut sem rithöfundur, en
þegar hann hefur verið orðinn
sannfærður um gildi hinna
„foirmu dyggða" og hefur gert
sér grein fyrir því, að þær voru
virkastur verndari og í raun-
inni hin einasta örugga trygg-
ing veraldlegs velfarnaðar og
andlegs þroska jafnvel þeirra,
sem þóttust af að afneita ýms-
um þeirra meira og minna í orði,
þá virðist hann hafa fundið hjá
sér köllun til að staðfesta nið-
urstöður sínar í einmitt eins lif-
andi myndum atburða, mann-
gerða og aldarfars og aðstæður
hans, mannþekking, lífsreynsla
og formgáfa gerðu hiomiutm fram
ast fært.
Og svo mætti þá vera orðið
ljóst, af hverju Bjartmar lætur
siögUT sínar fara vel. Hann er
knúinn til þess af innri þörf
og tilgangi sinnar sagnagerðar,
þeim tilgangi að leiða í ljós,
hvaða manndómsleg og siðræn
Framihald á blts. 12.
Þorsteinn
Antonsson
SMÁSAGAN
SMÁ-
SÍLD
Gúanóreykur lá yfir firði og
kaupstað. Smáfuglar flögruðu
tístandi í reyknum yfir neta-
hjalli og þrettán ára gamalli
stúlku. Hún gólaði og dansaði
á möl við hjallinn. Hver hreyf-
ing hennar knúði aðra fram.
Það var kallað: „Dóra“.
í hjallagættinini birtist and-
lit, fléttur, augu, sem urðu
spyrjandi, maður stóð álenigd-
ar. Dóra var kyrr og afkára-
leg með uppréttan handlegg-
inn, niðurlút og stofckrjóð.
Maðuriran steig fram, spurði:
„Hvernig liði mömmu ykkar
ef ég hrekkti ykkur? “
Haran gekk burt.
Það var spurt: „Hvað meinti
maðurinn eiginlega?“
Hendi Dóru lyppaðist niður;
„Það ... ég ... “ Hún tók upp
stein, rétti úr sér, hristi sig,
hækkaði rómiran: „Hanin er
asni, hamin er asni,“ kreisti
steininn og leit upp eftir, hróp
aði: „asni“, og fleygði steinin-
um af öllum kröftum í hjall-
inn. Fuglarnir flugu upp með
offorsi. —•
„Komdu og sjáðu hreiðrið."
„Æ, raei, það er ekkert gam-
an leragur. Ég er farin heim.“
Hún gekk út úr kvöldsólinmi.
Inmi á ganginum voru viranu-
föt á trésnögum. í eldhúsirau
fékk hún sér fisk upp úr potti.
Á hlemminn var fallið hreist-
ur úr gufunni. Hún borðaði við
borð með bláköflóttum dúk,
sem lykt var komin af. Það
var opið iran til mömimiu henm -
ar. Hún sat við snyrtiborð á
nærfötunuim. Hún var breiðari
uim mjaðmimar en barminn.
Hún sagði við spegilmynd dótt
ur sinnar:
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. iúra; 1969