Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1969, Blaðsíða 2

Vi3 uppgröft á búðum Doretmanna
langt norður eftir DavRJssundl, anrt
norður til Kingigtorssuaq. (72° 55’ norð
laegrair br.) Þar hefur fundizt rúna-
steinn í vörðu, dagsettur 2. maí 1333,
klappaður nöfmmn þriiggja landkömin-
uða norrænna, þar sem þeir tilgreina
sjálfa sig sem höfunda téðrar vörðu.
B úsæld var mikil í Grænlandi og
landið auðugt af ýmsum gæðum. Sauð-
fé gekk sjálfala að mestu, enda er talið
að loftslag hafi um 1000 verið allmiklu
vinsamlegra þar en nú. f ám og vötn-
um var ógrynmi af siiumgi og laxi, og
landveiði var teljandi. Hús voru gerð
með svipuðu sniði eins og hús þeirra
tíma á íslandi, úr torfi og grjóti og
kýmar nýttar til upphitunar. í upp-
hafi landnáms voru byggðir (a.m.k .í
Eystribyggðl gjarnan vaxnar viði, en
landnemar þar eyddu skóginum með
sama fyrirhyggjuleysi og hér á íslandi
litlu fyrr. Landnámsmenn voru sjálfum
sér nógir um flesta hluti, en þó voru
þeir háðir skipakomum frá Evrópu um
nokkrar nauðsynjavörur, svo sem stór-
viði til skipasmíða (þó er jafnvel talið
að þeir hafi sótt sér timbur suður til
Marklarads), kornvöru og jám til á-
hálda og vopna. Framan af voru evr-
ópskir kaiupmerun ólartir að leiggja upp
í þá löngu og ógnsömu för til Græn-
lands, sakir þess að þarlendir buðu
verðmæti stór í stað farmsins, en þau
voru: skimn og tenn/ur náhvala og rost-
unga. Tennur þessar vora síðan seld-
ar sem einhymingstennur til lækninga
við öllum meinum, með góðum hagnaði
suður í Evrópu og þóttu gersemar mikl-
ar. En sdglingm yfir Grænlandsála var
löng og ströng, og því var það, að þeg-
ar fílabein fór að berast á evrópska
markaði sunnan úr heimi, dapraðist
áhugi kaupmangara á háskasömum sigl-
ingum til Grænlands. Þeim fór mjög
fækkandi svo Grænlendinigum varð
ljósrt að reisa vair'ð rönd við. Sjálfviljug-
ir gengust þeir því Noregskonungi á
hönd og játuðust undir skattgreiðslu til
hans, gegn því að hann tryggði þeim
að ár hvert yrði Grænlandsfar í förum
millum landanna. Þetta gerðist árið
1261, eða ári fyrr en íslendingar seldu
sig undir Noregskonung með svipuðum
skilimákum af, að nofckTU, skyldum ásrtæð
um. Framan af gekk samband þetta að
óskum en síðan tóku siglirugar að sitrjál-
ast. Þá hneig ógæfan yfir norræna
landsnámsimenn á Grænlandi. Hún
fylgdi þeim æ siðan, magnaðist og hverf
ur okkur loks sýnum inn í myrkur ó-
vissunnar og gátunnar
Loftslag breyttist upp úr aldamótun-
um 1300 til hins verra, svo búskapur
varð hvorki eins auðveldur viðfangs
eftir né gaf jafnan arð. Uppbliáisitur
lands tók að hrjá bændur. Þeir höfðu
eytt skóginum og guldu þess. En kóln-
andi árferðis gætti víðar en í Græn-
landi. Suður í Noregi þireinigduist og kjör
manna, svo þarlendir höfðu öðrum hnöpp
um að hneppa en þeim, að sendia sikip
norður á heimshjara árlega, stofnandi
skipi og áhöfn í voða. Árið 1369 verður
svo sá atburður að Grænlandsfarið
ferst, og leggjast þá hinar árvissu sigl-
ingar niður með öllu. Tveimur áratug-
um síðar kemst Noregur undir danska
stjórn og sú þóttist ekki bundin af
meira en aldagömlu heiti Noregskon-
ungs um siglingar til eylendisins Græn-
lands. Fílabein streymdi nú inn í
Evrópu eftir leiðum þeim, er upp höfðu
lokizt við fcrosstferðiinnar. Yið þa'ð féllu
grænlenzkar rositungstenmur í verði, svo
kaupmenn sáu sér ekki sama ábata og
fyrrum í því að verzla við Grænlend-
inga. Svarti dauði hrjáði Bergenarbúa,
en þar höfðu setið þeir, sem nákunnug-
astir voru Grænlandssiglingunum og
nokkru síðar verður borgin fyrir árás
þýzkra, svo hún lamast að heita má.
Samband Grænlands og Evrópu er þá
að mesrtu rotfið. En einiangrunin var
ekki einia hættan, sem að srteðj aði. Eftir
þvi sem loftslag fór kólnandi í Suður-
Grænlandi leituðu ýmis veiðidýr, þau
sem bezt undu áður í kuldum Norður-
Grænlands suður á bóginn. í kjölfar
þeirra fylgdi ný hætta. Ný þjóð, Thule-
þjóðin, hafði numið Norður-Grænland
um svipað leyti og norrænir menn stigu
fæti á Suður-Grænland. Norrænir
höfðu rekizt á þessa nýju ininflytjend-
ur á veiðiferðum sínum í norðurhluta
Grænlands. Sagnir eru til frá fyrsta
fundi þeirra og höfðu norrænir menn
ekki aðra vitneskju heim að færa um
hann, en þá, að blóð þessa smávaxna
fólks rynni með einkar sérstæðum
hætti. Em þetta var ekki einihlítt, og öir-
ugga vissu þykjast menn hafa fjrrir því,
að þó nokkur vimaaimleg siaimi.-ikipti hafi
verið á millum landnemanna í Suður-
og Norður-GrænlandL Thule-fólkið er
álitið hafa stigið fyrst fæti í Vestri-
byggð á fjrrri hluta 14. aldar. Það var
veiðifólk og hafði því ekki fasta ból-
festu, heldur fylgdi veiðidýrunum, sem
afkoma þess var háð, eftir. Þegar hið
kólnandi loftslag knúði veiðidýrin suð-
ur með ströndinni, allt suður til Vestri-
byggðair, fylgdi það þeim etftir og setti
sig niður í eða við byggðir norrænna.
Vafalaust hefur þá vináttan, hafi hún
einihveim tímiainn verið nokikur a'ð ráði,
farið kólnandi, svo sem þjóðsaga sú, sem
hér fer á eftir sýnir. Hún hefur varð-
veitzt með Eskimóum, og kjarni sá, sem
sögnin spannst um er vafalaust sann-
ur, þ.e. að Eskimóar hafi ráðið niður-
lögum nonrænna landnámsmanna í við-
komandi byggð.
DRÁP HINNA NORRÆNU
Eitt sinn fyrir mörgum, mörgum árum
votu morræmir fjöl/mennir við Qaqortoq.
Sá sem fyrir þeim var hét Ungor-to
(Nafn þetta er af sumum talið vera
nafnið Yngvar, aSlagað mállýzku Eski-
móa) og var voldugur höfðingi. I næsta
nágrenni var fjölbýlt ból (Eskimóa), en
samlyndi grannanna var gott og bar
lengi engan skugga á. En einn dag var
friðurinn úti. Veiðimaður nokkur var á
sjó í kajak sínum og reyndi fuglaspjót
sitt, en í fjömnni stóð einn hinna nor-
rænu. Greip þann löngun til að gera
gabb að veiðimanninum og henda gaman
að honum. Maður þessi líkti eftir hljóð-
um álku og hrópaði til veiðimannsins,
aS hann skyldi kasta að sér fuglaspjót-
inu, svo fremi hann héldi sig hitta.
Veiðimaðurinn greip spjót sitt og
slöngvaði því af kasttrénu, og á sömu
andrá féll sá norræni niður dauður með
spjót í hjartastað.
Litlu síðar gerðist það atvik að ann-
ar norrænn maður var drepinn. Þá var
þeim nóg boðið, og þeir héldu til ból-
staðar Eskimóanna til að leita hefnda.
íbúar þess voru margir drepnir, en einn
komst óséður undan og leitaði athvarfs
hjiá æittiinigjuim síniuim fjanri Qaqortoq.
Þar lagði hann stund á þann galdur,
sem ræður niðurlögum óvina. Þegar
hann áleit sig fullnuma, leitaði hann
uppi vænan viðardrumb, gerði af hon-
um bát og klæddi hvítum húðum. Er
þessi furðufleyta var fullbúin, dró hann
að sér lið og hélt aftur til Qaorqtoq.
Hann hafði hvítt skinnsegl að húni og
fékk skjótan byr. Fjöldi kajaka fylgdi
í kjölfar hans.
Þeir norrænu komu auga á þann hvíta
depil, sem bar undan vindi að strönd
þeirra, en þeir greindu ekki hvers
kyns vair og hug&u hanin ísjafaa. Kajak-
ana fengu þeir ekki séð, því bátinn
hvíta bar í milli. En þegar þeir, litlu
síðar, sáu menn þyrpast á land greip
þá skeltfimig, og þair flúðu til stærsta
húss sinis. Bátsiveirjar báiru eld að hús-
inu, og ekki leið á löngu áður en hús-
ið stóð í björtu báli. Sumir stukku út
úr eldhafinu, en örvadrífa varð þeim
að grandi. Alleina einum manni tókst
að flýja, en það var sá mikli höfðingi
Ungqor-to. Hann stökk út um glugga
og bar ungan son sinn á handlegg sér.
Brennumenn þustu á eftir honum, en
srvo vair Unigqor-to frór, að hainn hljóp
þá af sér hvern af öðrum, utan báta-
smiðinn. Sá var fádæma léttur á fæti
og dró saman með þeim tveimur.
Þar eð Ungor-to sá, að undankoma
væri sér bönnuð, bæri hann son sinn,
kyssti hann barnið í kveðjuskyni og
þeytti því út í vatn nokkurt, er á vegi
hans varð, en engu að síður komst báta-
smiðurinn brátt í bogaskotfæri og
felldi hann með ör. Þessar urðu lyktir
norrænmiar byglgöar við Qaqartoq,
c
koðanirnar um það hver hafi orð-
ið endalok norrænnar byggðar í Græn-
liandi eru legíó, ag sanniar það bezt
hverja gátu er við að glíma.
Sumir hallast að því að Eskimóar
hafi útrýmt henni, aðrir telja sjúkdóma
og úrkynjun orsökina, og enn aðrir til-
greina harðæri og jafnvel skordýra-
plágur. Til eru þeir, sem ætla íbúa alla
hafa flutzt með tölu til Vínlands og
setet þar að, og aðrir lýsa ábyrgð á
hendur enskum sjóránsmönnum.
Vitað er, að ráðsmaður biskupsseturs-
ins á Görðum gerir för sína norður til
Vestribyggðar um miðja fjórtándu öld
Samgöngur milli byggðanna voru a3
vísu sjaldnar, en ekki alllöngu áðui
en för ívars ráðsmanns Bárðarsonai
var gerð, bárust heimildir til Eystri-
byggðar, þar sem engrar þeirrar óáran-
ar var getið, sem ógnað gæti tilveru
manna í Vestribyggð. En þegar fvai
þessi kemur þar, litlu síðar, finnui
hann enga sálu. Búfénaður var á beit i
óslegnum túnum og hús öll mannauð.
Hvað átt hefur sér stað í Vestribyggð,
litlu fyrir för ívars, verður vísast seint
skýrt með öllu. Sultur hefur ekki ráð-
ið íbúunum niðurlögum, því búfénaður
var nógur á lífi. Sjúkdómar hefðu að
minnsta kosti skilið eftir sig lík og bar-
dagar við Eskimóa sömuleiðis. Ennfrem-
ur hetfðiu Ve.-iitiribúar tæpasit sigl/t hjá
Eystribyggð, án þess að kveðja, hefðu
þeir flutzt búferlum til Vínlands. Gömul
munnmælasögn Eskimóa, sem Níels
Egede skrásetti um það bil 400 árum
jíðar, gæti bent til, að sjóránsmenn, sem
um þessar mundir gerðu víða strand-
högig, hafi hatft Vesiturbúa á brott með
sér. Auk heldur er ekki útilokað ,að
Eskimóarnir hafi smám saman stytt
þeim aldur, öllum eða eftirlifendum
annarra áfalla. Engin skýring er til
hlítair tæmiainidi á giáitiu þesisairL og vis-
ast munu fleiri orsakir en ein vera þar
við riðnar. Ég vil benda á að riitlhöfuind-
urinn Helge Ingstad gerir fyrir tilgát-
um þessum góða grein í bók sinni
„Landet undir Leidarstjarnen og setur
þar fram trúverðugar kenningar frá
eigin brjósti.
Vestribyggð byggðist aldrei eftir
þetta norræmiuim lanidnámsmöinniuim. Þeir
áttu eins og áður er sagt, við ýmsa örð-
ugleika að glíma í Eystribyggð. Þór og
Óðinn eignuðust á nýjan leik áhangend
ur í afskekktum byggðarlögum, þar eð
h'viti Krisitiuir reyndnst hairðnieskjummi
vart vaxinn. Árið 1407 var auk heldur
maður brenndur fyrir galdra. Eskimó-
arnir, sem af norrænum voru nefndir
Skrælingjar, létu ekki í Vestribyggð
staðar numið, heldur þrengdu sér æ
lengra suður og 1379 hittust í fyrsta
skipti norrænir og Skrælingjar í Eystri
byggð. Þá féllu átján menn.
Árið 1410 voru nokkrir íslendingar
viðstaddir brúðkaup í Hvalseyjar-
kirkju. Þar var vegleg veizla og gleði,
svo sem í brúðkaupum er siður, og ís-
lendingarnir ýttu skipi sínu kátir á flot
eftir gleðilega viðdvöl, sigldu til ís-
lands og sögðu fréttir. Þær fréttir höf-
um við seinastar, beinar, af íbúum
Eystribyggðar, því næst þegar vitað er
til að þar hafi komið menn eftir hundr-
að ár, voru hús auð og menn allir
horfniir
En við höfum ýmsar upplýsingar úr
annarri hendi, sem gera mannhvarf
þetta enn dularfyllra. í páfagarði hef-
ur ekki fy'riir aHllöinigu fumidizt bréf írá
árinu 1484 til íslenzku biskupanna, þar
sem Nikulás páfi biður að grænlenzka
söfnuðinum sé rétt hjálparhönd „þar eð
fyrir 30 árum hafi komið þar heiðinn
floti og herjað á menn og helgar kirkj-
ur með eldi og vopnum, svo eftir lifði
einvörðungu fólk í afskekktustu byggð-
um. Ennfremur segir í þessu bréfi, að
fólkið, sem á brott var numið í þræl-
dóminn, sé nú (1448) margt leyst og
hafi snúið heim á nýjan leik til að reisa
aftur brotna bæi.
Bréf þetta gæti haft sannleik að
geyma, en því þegja hér um annálar
og allar heimildir aðrar? Annað bréf,
riibalð aí Alexamideir pátfa árið 1492, bemd-
ir einnig til að páfastóll viti til ein-
hvers lífs á Grænlandi, sem okkur,
næstu nágrönnum, var með öllu ókunn-
ugt um. Baskar og Portúgalir í förum
gætu hafa borið boð til páfa frá þessum
Fraimíh. á bls. 4
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. ágúst 1969