Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 1

i
Einar Ólafur Sveinsson
JT
Jón Arnason
1819-1969
Jf ón Árnason er mestur
allra íslenzkra þjóðsagnasafn-
ara. Þó að í suimum öðruim lönd
um væru menn töluvert fyrr á
ferð að draga þjóðsögur ogæv
iintýri fram í dagsljósið, var
hann þó svo farsæfl að koma
tiil skjalanna, meðan hvers kon-
ar alþýðlleg fræði voru í full-
um blóma hér á landi. Og hon-
um auðnaðist þá líka að skapa
eitt af hinum milklu verkum ís-
lenzkra bókmennta,
Þegar Jón Árnason hóf söfn-
un sína, hafði rómantíska stefn-
an drottnað því sem næst í
hálfa öld, og hún hafði gefið
skráningu og útgáfu þjóðsagna
og ævintýra byr í seglin.
Með ævintýrabók bræðranna
Jakobs og Willhelms Grimm 1812
og síðar höfðu ævintýri þessa
tíma fengið það mót á bók, sem
menn þess tíma felldu sig við:
þau tóku nú við af hinum
frönsku contes des fées og
austurlenzkum ævintýrabókum
eða staelingum þeirra, sem mik-
ið kvað að á 18. öld. Kinder —
und Hausmárchen varð nú að
fyrirmynd mörgum öðrum þjóð-
sagnasöfnum, sem spruttu upp
víða um lönd. Sum þessara
safna urðu næsta fræg. Hér á
landi kunnu menn fljótlega skil
á ævintýrasafninu norska, sem
Asbjörnsen og Moe gáfu út, og
miun það hafa verið hvað fræg-
ast á Norðurlöndum um miðja
öldina. Þjóðsögur og ævintýri
voru nú í hávegum höf ð um all-
ar jarðir.
Hér á landi hafði þjóðleg-
ur fróðieikur lifað í sambýli
við skráðar bókmenntir allt frá
fornöld, ©n þó vanalega þann-
ig, að þess konar efni voru tek-
in, en breytt svo sem þurfa
þótti og færð í búning bók-
sagna. Þó eru til reglulegar
þjóðsögur á safni frá 17. öld
(Skrif Ólafs gamla), og Árnd
Magnússon lét skrá ævintýri
og galdrasögur um 1700. Á síð
ara hluta 18. aldar og fram á
hina 19. lifði Eiríkur Laxdal,
og safnaði hann bæði þjóð-
sögnum og ævintýrum og flétt-
aði sögur saman og breytti, eft-
ir því sem honum bauð við að
horfa. Upp úr 1830 Skrifaði Ól-
afur Sveinsson í Purkey rit
um álfa. Tilgangur hans var að
færa rök fyrir tilvist þeirra, og
var hann einfaldur í trú sinni
á þá. Allt þetta,og raunar margt
annað, sem minna fór fyrir, en
laut að alþýðútrú og sögum,
varðveittist í handritum til síð-
ari tíma.
Á fyrra hluta 19. aldar lögðu
menn þó nokkra stund á söfn-
un íslenzkra þjóðsagna, enþað
var þó ekki fyrr en 1852, að
fyrsta safnið var premtað: „ís-
lenzk æfintýri" hét það, og þeir
sem að þvi stóðu voru tveir
ungir menntamenn, Magnús
Grímsson og Jón Árnason. Báð-
ir áttu þeir eftir að vinna
meira að þessum efnum, en þó
varð Jóni lenigra líf auðið þeiirra
tveggja og miklu meiri verka.
Skal nú segja nokkur deili á
honum.
n.
Jf ón Árnason er fæddur 17.
ágúst 1819. Hann var norð-
lenzkur, sonur Árna prests 111-
ugasonar á Hofi á Skagaströnd.
Kunni hann vitanlega full skil
á lífi og fræðum alþýðu manna
í heimahögum sínum. Árið 1837
settist hann í Bessastaðaskóla,
og stúdentspróf tók hann það-
an 1843. Síðan var hann heim-
iliskennari hjá Sveinbirni Eg-
ilssyni, hinum m-ikla málfræð-
ingi og þýðanda Hómers á is-
lenzku, og fiuttist hann með
honum til Reykjavíbur. Þar
varð hann bókavörður við
Stiftsbókasaf nið (nú Landsbóka
safn), kennari og síðar umsjón-
sjónarmaður við Latínuskólann,
skrifari biskups, og á margt
annað lagði hann gjörva hönd.
Hann vatr lieilsiuveiíll á efri ár-
um: fór hann utan sér til heilsu
bótar, til Skotlands, og kynnt-
ist þar ýmsum merkum mönn-
um. Hann andaðist 1888.
Félagi hans við söfnunar-
starfið var Magnús Grímsson,
fæddur 1825, bóndasonur úr
Borgarfirði; hann varð stúdent
1848, nam guðfræði í Presta-
skólanum í Reykjavík og út-
skrifaðist þaðan 1851; stundaði
kennslu, var ritstjóri um tíma,
síðan prestur og andaðist 1860.
Hann var fjölhæfur maður,
hafði gaman af mörgu og
dreifði kröftum sínum í mörg
störf, skáld lipurt, hafði hug á
náttúrufræðum og dálítill
uppfinningamaður. Aftur á
móti var Jón Árnason iðinn og
stefnufastur, og þó gamansam-
ur, þegar hann vildi það við
hafa. Hann notaði hverja tóm-
stund til fræðiiðkana, var rið-
inn við bókasöfn og dvaldist
yfirleitt á þeim stöðum, þar
sem unnt var að sinna vísind-
um. Báðir höfðu þeir setið á
skólabekk, en Jón að minnsta
kosti hafði áfram samband við
skólapilta, og varð þetta söfn-
uninni að miklu liði, því að marg
ir þeirra urðu embættismenn
(einkum prestar) héir og þar
um landið og höfðu því ágæt
skilyrði til að kynnast góðum og
fróðum sögukörlum og kerling-
um.
Um söfnun þeirra félaga
Magnúsar og Jóns er lítið vit-
að fyrstu árin. Hugmyndina
höfðu þeir fyrst og fremst frá
Ævintýrum Grimms, sem þeir
höfðu lesið og orðið hrifnir af,
og vitneskju höfðu þeir um
þær vinsældir, sem þess kon-
ar alþýðuskáldskapur hafði þá
fengið á Norðurlöndum. í f jórða
árgangi Fjölnis er talað nokk-
uð um gildi hans, og rit Jón-
asar Hallgrímssonar og síðan
sögur Jóns Thoroddsens sýna,
hve mjög slíkt lá í loftinu á
þessum áratugum. Eins lík-
legt má þykja, að Magnús með
sínum mörgu áhugamálum og
fjöri hafi kveikt í Jóni (hvor
þeirra sem annars hefur komið
fyrr auga á þetta verkefni).
Söfnun þeirra hófst 1845.
Fyrst í stað skiptu þeir svo
með sér, að Magnús tók fyrir

t/f/////Aí0j