Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 8

Almenna Bókafélagiö hefur
gefið út heildarsafn af verkum
Guðmundar Kambans. Af því
tilefni birtir Lesbókin
grein þessa.
Kristján Albertsson
Ævilok
Guðmundar
Kambans
I.
Árið 1934 fór Guðmundur
Kamban frá Danimörku, og æfl-
aði aldrei framar að setjast að
þar í landi.
Hann hafði getið sór frægð
þar sem einn af fremstu sjón-
leika- og sagnahöfundum lands-
ins og ágætur leikhúsmaður.
Hafði hann meðal annars ver-
ið einn af leikstjórum konung-
lega leikhússins í Kaupmanna-
höfn, en misst þá stöðu þegar
hætt var að starfrækja annað
af leiksviðum þess. Fjárhags-
lega hafði hann átt misjafna
ævi í Danmörku, annað veifið
haft miklar tekjur og lifað
höfðinglega, eins og hann átti
lund til, en þess á milli átt
örðugt. Nú hafði sjónleikur
lh;ans Skálholt nýiega veirið
sýndur á konunglega leikhús-
inu, en aðeins örfáum sinnum,
eftir óloflega dóma í sumum af
helztu blöðunum. Honum voru
þetta mikil vonbrigði. Hann
taldi danska ritdómara og leik
dómendur vera sér óvinveitta,
og vildi ekki lengur eiga af-
komu sína undir skrifum
þeirra
Hann var þá 46 ára gamall,
þrek hans, hugrekki og sjálfs-
traust enn sem á unga aldri.
Hann fór til London, hugðist
að festa þar rætur og skrifa á
ensku. Það hafði snemma verið
draumur hans að skrifa á
stærsta heimsmálinu, hann
hafði innan þrítugs farið til
Ameríku, dvalið tvö ár í New
York, og lagt kapp á að ná
valdi á enskunni — en þessi
tvö ár nægðu ekki. Löngun hans
til þess að skrifa á ensku hafði
þó aldrei slokknað tiil fuills.
Hér kom annað til gneina en
hagsmunalegar ástæður einar.
Ég elska tvö mál, sagði hann
situndum, íflenzku og ensku.
Honum var það ljóst, að hainn
myndi ekki geta skrifað á ensku
fyrr en eftir nokkurra ára dvöl
í Englandi. Hann gerði sér von-
ir um að fá einhver verkefni
hjá enskum leikhúsum eða film
félögum. Þegar hann var leik-
stjóri við konunglega leik-
húsið, hafði hann verið send-
ur til London, til þess að
kynnast nýjungum á brezkum
leiksviðuim. Frá þedm tíma var
hann kunnugur enskum leik-
húsmönnum og nú kom m.a. til
tals, að hann setti á svið ein-
hvern af sjónleikjum Ibsens
eða Bjöamsons. En efndir í silík-
um efnum vilja jafnan dragast,
samkeppnin að koma hug-
myndum sínum á framfæri hjá
leikhúsum heimsborganna er
hörð, nýr útlendur maður verð-
ur að geta beðið og sætt fær-
is. En Kamban gat ekki beðið.
Eftir fáa mánuði skorti hann
fé til þess að vera áfram í Eng-
landi. Hanm g;at fairið til
Þýzkalands. Skáldsagan Skál-
holt var komin út á þýzkiu, —
hafði fengið loflega dóma og
selzt vel, en hann gat ekki
fengið ritlaunin yfirfærð til
annars lands. Hann fluttist til
Berlín 1935, og bjó í Þýzka-
landi næstu árin.
II.
Honum þótti fyrir því að
þurfa að kveðja England. Ást
hans á brezkri mennsku og
menning hafði farið vaxandi.
Og nú var draumurinm um að
ná fullu valdi á enskiri tungii,
aftur orðinn aðeins draumur,
sem sennilega myndi aldrei ræt-
ast.
Hins vegar gerði hann sér
vonir um betri aðstöðu til þess
að koma sjónleikjum sínum á
framfæri við þýzk leikhús,
eftir alð hamm hefði sietzt að þar
í landi. Áður höfðu aðeins
tveir af leikjum hans verið
sýndiir í ÞýzkiaQiandi, Stjömur
á öræfum í Lúbeck, og Mar-
mari, seim k:om firam á borgar-
leikhúsinu í Mains 1933
skömmu áður en Hitler tók við
völdum. Var leiknum ágætlega
tekið af áhorfendum og blöð-
um, en strax eftir stjórnar-
skiptin var hann tekinn af
leikskránni. Leikurinn er, eins
og kunnugt er, hörð árás á
hegningar og fangelsi. Kamb-
an lét mú þýða þrjá af leikj-
um sínum á þýzku, þá sem
hann helzt taldi að hægt væri
að fá sýnda, Höddu Pöddu,
Vér morðingjar og Arabisku
tjöldin (í endiursamdiri útigáfu,
sem síðair var sýnd á konung-
lega leikhúsinu í Kaupmanna-
höfn og á dönsku hét Derfor
skilles vi —). þessii síðiaist-
nefndi leikur var sýndur á
leikhúsinu í Gera, en hvergi
annars staðar, þrátt fyrir
ágæta dóma. Kamban varð
smám saman ljóst hvernig sak-
ir stóðu. Áróðurs-ráðuneytinu,
sem öllu réði um veirkefnaval
leikhúsanna, var lítt um það
gefið að norræniir leikir væru
sýndir. Því að þýzkir leikir
voru ekki lengur sýndir á
Norðurlöndum.
Hann skrifaði nú í Berlín
sína síðustu skáldsögu, Vítt sé
ég land og fagurt. Hún kom
samtímis út á þýzku og dönsku
— en þegar bókin var komin,
var hann enn á ný félítil. Rit-
launin, bæði þau þýzku og þau
dönsku, hafði hairrn oirðið að fá
fyrirfram, til þess að geta lifað
meðan hann var að skrifa bók-
ina. Hann tók nú það ráð að
fara aftur til Danmerkur 1938
og semja nýjan sjónleik handa
konunglega leikhúsinu. Hon-
um tókst að fá lán, með okur-
kjöruim, til þeisis að Háa á með-
an hann skrifaði þetta nýja
veirk, Komplekser — seim hann
kalilar Vöf á íslanzkiu. Þeigar
það síðar var leikið, fóru all-
ar tekjur til þess að borga
lánið.
III.
Eins og Kaimban hafði þótt
illt að þurfa að fara frá Eng-
landi, eins harmiaði hanin nú að
þui-fa að flytjast frá Þýzka-
landi. Hann undi sé>r bezt í
margháttuðu og menningarauð-
uigiu umihverfi sitórir'a bongia og
landa, og honum fannst Kaup-
mannahöfn enn minni en áður
eftir þessi áir úti í heimi. Auk
þesis hafði hamn kymnzit möirg-
um ágætum Þjóðverjum, hon-
um vairð hlýtt til þýzku þjóð-
arinnar, og hann fór ekki dult
mieð þalð.
En var þá ekki öll þýzka
þjóðin gagntekin af pest naz-
isimanis, óð í að berja á öðram
þjóðum og svala kvalaþorsta
sínum á varnarlausum föngum?
Maður gat búið í Þýzkalandi ár
um saman án þess að kynnast
nokkrum manni, sem vildi strið,
eða væiri líklegur til þess að
vilja láta misþyrma öðrum
hlaut þvert á móti að kynnast
þar aðallega fólki, sem bar þá
virðingu fyrir andlegum og sið
legum verðmætum, sem ein-
kennir fremstu menningarþjóð-
ir heimsins. En var þá 'ekki
þorri þjóðarinnar nazistar,
fylgjendur Adolfs Hitleirs? Ég
er sannfærður um, að hann hef
ur aldrei átt helming þjóðar-
innar að ákveðnum stuðnings-
mönnum, og aldrei nema lítið
brot af hinum bezt menntuðu
mönnum. Það yrði of langt mál
að rökstyðja þetta hér, en ég
miuin ef til viil gecra það sfðar.
Eitt ætti hver maður að geta
skilið, að þrátt fyrir alla þá
sorglegu smán, sem nazisminn
hefur gert þýzku þjóðinni —
þá þarf samt meir en nokk-
urra ára nazistaveldi til þess
að tortíma aldagamalli menn-
ing einnar af forvígisþjóðum
hins hvíta kyns.
Brezkir og amerískir her-
menn og blaðamenn skopast nú
að því, að Þjóðverjar taki þeim
eins og lausnurum sínum, vilji
mega vinmælast við þá — eng-
inn þeirra þykist hafa verið
nazisti, öðru nær! Þeir vita
ekki að þorrinn af þessu fólki
segir satt, það hefur ekki verið
nazistar. Það finnur að nazism-
inm hefur verið bölvun þess og
smán, og því finnst að það eigi
rétt á því, að láta það í ljós.
Rússar virðast enn sem komið
er hafa skilið þetta betur. Þeir
muna að rússneskir kommúnist
ar voru í upphafi aðeins lítill
minnihluti, sem tók völdin, lét
alia hlýða sér, með góðu eða
illu. Þeiir skilja aðstöðu flokks,
sem einn hefur völd, einn get-
ur skipulagt starfsemi sína,
einn boðað skoðanir sínar.
Þess vegna vingast Rússar nú
við Þjóðverja, aðra en þá, sem
teljast sekir, en Engilsaxarnir,
sem aldrei hafa annað þekkt
en vesbrænt lýðræði, virðast
halda að ekki eigi annað við í
Þýzfcai'ainidi en að vera seim
þuTirastiir á miammJnm.
En þó að Kamlbam yrðd hlýtt
til þýzku þjóðarinnair fór því
fjarri, að honum félli allt í
fari henmar. Hann vair mótfall-
inn nazismanum, hafði ímugust
á þýzkri heirmennskudýrkun
og ógeS á Adolf Hitler.
Skömmu eftir að ég settist að í
Berlín (1935), fórum við sam-
a/n í bíó ag sáium Sigiuæ vilj'amis,
fiflimuma fná fliakíkislþiinigii nazista
í Númnibeirg árið áðuir. Alflmr
broddairniir voru sýndiir í ræðu
stólnum, fjöldinn af kunnustu
leiðtogum flokksins, upp og of-
an fremur leiðinlegir menn,
sem belgdu sig upp og hreyttu
úr sér margtuggnum hreysti-
yrðum. Þesis á mdHlii sá maðiuir
hinar nýju herfylkinigiair þriðja
rílkisims mansóra á prúiss-
neska vísu — fætinum brugðið
upp, lárétt og þráðbeint, og
síðan skellt niður með hartnær
æðisgengnu heljarafli, svo að
glumdi í jörðinni, og svipur-
inn um leið gerður svo hörku-
legur og vonzkulegur, að eng-
inn gæti verið í vafa um að
hér væru á ferðinni alægileg-
ustu hermenn jarðarinnar. Mér
beÆuir alltaif þótrt afarbroslegt
að sjá þá marséra svona, og
næstum þótt vænna um Þjóð-
verja fyrúr að þeir gátu verið
svona slkemimtiiaga bairinalegiir.
En Kamban kom þetta öðru
vísi fyrir sjónir. Þegar við
vorum komnir út á götuna,
greip hann í arm minn og
stanzaði rneð hrylling í svipn-
um. „Tókstu eftir því, hvarnig
þeir mamséra? Þetta er geð-
veik þjóð“, sagði hann.
IV.
Þó að hér sé fljótt farið yfir
sögur, þá vona ég að það sem
að íramiam er sagt, nægli til að
sýna, að það var eklti af ást til
nazismans að Kamban bjó í
Þýzkalandi, og að hann átti þar
engu sérstöku atlæti að fagna
fram yfiir þá kurteisi, sem allir
erlendir rithöfundair áttu þar
vísa, ef þeir höifðu emgam fjiand-
skap sýnt stjórn landsins né
hennar flokki. Eigi að síður
var strax byrjað að pískra um
það í Danmörku, eftir að hann
kom þamigiað aiftuir, að hainn væri
víst orðinn nazisti — enda þótt
hanin aldrei hefði komið nálægt
starfsemi þess flokks, í neinu
landi, né neitt það sagt né
Skrifað, sem hægt væri að mis-
skilja sam fylgi við þá stefnu.
En hainn hafði í bfliaðaiviðtailli
látið í Ijós, að sér hatfi faflilið
vel að búa í Þýzkalandi, og
m.a. lokið lofsorði á ráðstafan-
amir Goebbels tiil þests að
varnida riithöf'uinda fyrir svæsn-
um blaðadómum um vark
þeirra. Kamban fannst órétt-
mætt, að einir allra „flramleið-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. nóvember 1969