Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 2

Ein af tröllskessuteikningnm Asgríms Jónssonar
Jón Árnason
sögur, en Jón trú og venjur,
þulur og kvæði, „en hvor safn-
aði þó fyrir annan og benti hin-
uin þangað, sem liðs var að
leita“. Arið 1852 gáfu þeir ót
sýnishom af því, sem þeir
höfðu þá klófest, og hét sú
bók, svo sem fyrr var getið,
„íslenzk æfíntýri". Eru það
nnestmegnis þjóðsagnir. Heimöd
armanna er ekki getið né skrá-
setjanda, en sjá má, að Magnús
hefur átt meiri hlutami.l)
LíHegt er, að þeir félagar
hafi safnað litlu eftir 1852 lengi
vel, enda höfðu þeir enga von
um, að meirta yrði prentað. En
sumarið 1858 gerðist það, að
þýzki vísindamaðurinn Kon-
rad Maurer var hér á ferð, og
kynntist hann því, sem þeir
höfðu í fórum sínum og hefur
það vitaskuld ekki verið ónýtt.
Þá er óefað, að Maurer hefur
heyrt af þeirra munni um
sagnamenn og fróðleiksmenn.
Hann ferðaðist víða um tand-
ið og komst að raun um, að
hvers konar alþýðleg fræði óðu
hér uppi; skrifaði hann þá allt,
sem hann gat hönd á fest og
gerði úr öllu saman bók, er út
kom 1860 (Islandische Volks-
sagen der Gegenwart). Við
komu Maurers var sem hlypi
nýtt fjör í þá félaga, enda
bauðst hann til að fá bókafor-
lag í Leipzig til að gefa út
safn af þjóðsögum þeirra. Maur
er hefur líka sagt Jóni frá
ýmsum fróðleiksmönnum hér
og þar um land, sem hann hafði
kynnzt, en þeir Magnús
þekktu auðvitað marga fyrir.
J ón Ámason samdi nú
haustið 1858 „hugvekju“, þar
sem hann taidi upp alls kon-
ar aiiþý'ðöieg fræði, sem hann
fýsti að vita um og fá uppskrif-
uð, og sendi hana yfir 40
mönnum.2) Fékk hann brátt
mikið af sögum og öðrum efn-
um, og jókst það jafnt og þétt.
Aftur á móti verður að telja
ólíklegt, að Magnús Grímsson
hafi safnað miklu það rúma ár,
sem hann átti ólifað, enda var
hann þá í kröggum, og hefur
hann varla lagt til bókarinnar
annað en það, sem hann hafði
frá fonrvu fari í vörzlum sín-
um, og svo áhuga sinn.3) ,4s-
lenzkar þjóðsögur og æfin-
týri“, bók sú, sem þeir voru
að undirbúa, er þvi réttilega
kennd við Jón einan, alveg
eíno og „Islenzk æfintýri" eru
réttilega kennd við þá Magnús
og Jón báða (og með nafni
Magnúsar á undan), og ekki á
Magnús meira í „Þjóðsögun-
um“ en Maurer, sem engum hef
ur komið til hugar að eigna
bókina.
-A þessum stað er ekki unmt
að rekja, hvernig söfnun Jóns
miðaði áfram; efnið varð meira
og meira, og útgáfan dróst
þess vegna þangað til 1862; þá
kom út fyrra bindið, og var
það 666 blaðsíður. En Jón fékk
á þessum árum, eftir að það var
prentað, allmikið nýtt efni.
Tveim árum síðar kom annað
bindið út, og var það 604 blað-
síður. Heldur var erfitt að eiga
við útgáfuna, þar sem bókin
var prentuð í fjarlægu landi og
ferðir strjálar á milli, en þá
hlupu þeir undir bagga Maur-
er og Guðbrandur Vigfússon,
og unnu þeir sitt verk af trú
og dyggð. Guðbrandur varð
líka til að skrifa formála, því
að formáli Jóns kom ekki í
tæka tíð, hefur hann ekki birzt
á prenti fjrrr en 1939, í 2. út-
gáfu „Þjóðsagnanna", en hann
er prýðilegur að efni og orð-
færi. Formáli Guðbrands er
stórfróðlegur og skrifaður af
miklu fjöri og ritsnilld. Þess
skal geta, að í handritum (Lbs.
2655 og 540 4to) er til eftir-
máli frá hendi Jóns, og má á
honum glögglega sjá, að ekki
lagði Jón „Þjóðsögurnar“ í
þökk við alla í fyrstu, en það
breyttist þó nokkuð fljótlega.
Langmest af efni „Þjóðsagn-
anna“ er sagnakyns, en þó eru
þar líka kaflar um hjátrú,
kreddur og venjur. Sú var í
upphafi tilætlunin að hafa í bók
inni fjóra aðra flokka: umlelki,
þulur, gátur og kvæði, og var
það skaði, að þeir gátu pUki
komið frá hendi Jóns, þvi ao þá
hefði verið betur frá gengið,
og þetta haft meiri áhrif en
það hafði. Það hefði að vísu
orðið minna að vöxtum, en
auðvelt hefði þá verið við að
bæta. En tíminn leið, og það
var ekki fyrr en veturinn 1885
—86, að um samdist, að Hið ís-
lenzka bókmenntafélag tæki að
sér útgáfuna. En Jón var þá
mjög farinn að heilsu, sjóndap-
ur og slæmur af handariðu, svo
að þetta var um seinan. Þá
gekk í félag með honum frændi
hans, Ólafur Davíðsson. Fékk
hann Jóni safn sitt af gátum,
og sá Jón um þær, en Ólafur
tók við hinu. Ólafur var dug-
legur safnari, og jók hann
mjög við, bæði eftir handritum
og munnmælum, en þegar farið
er eftir mörgum kvæðahandrit
um, eru útgáfur hans þó ófull-
nægjandi. Ritið kom út í fjór-
um bindum á órunum 1887—
1903 og var kallað íslenzkar
gátur, skemmtanir, vikivakar
og þulur.4)
III.
jóðsögur“ Jóns Ámason-
ar skiptast í tíu þáttu. Fyrir-
mynd Jóns í þessu er bók
Maurers. í henni var efni skipt
á þessa leið, I. Mythische Sag-
en, sem aftur skiptist eftir ver
um þjóðtrúarkmar í 1 Gött-
er, 2. Elbe, 3. Wassergeister, 4.
Riesen. n Spuksagen, 1 Wid-
erganger, 2 Erweckte, 3. Folge
geister. — III. Zaubersagen, 1.
Úbernatúrliche Gaben, 2. Zau-
bermíttel, 3. Einzelne Zauberer.
— Þá koma IV. Natursagen, 1.
Thiersagen, 2. Pflanzensagen,
3. Steinsagen, 4. Sagen iiber
einzelne Örtlichkeiten. — V.
Legenden, 1. Gott und Teufel,
2. Heilige, 3. Paradies und
Höllle, 4. B'esoiruderie Strafge-
ridh/te Gottes, 5. Aberigiaaibein
aus der katholischen Zeit. —
VI. Historische Sagen, 1. Kirch
engeschichtliches, 2. Aus der
altien Sagenzeit, 3. Aus der
neueren Zeit, 4. Áchtersagen.
— VII. Máhrchen. — VIII
Schwánke
Eins og sjá má í hendi sinni,
er ekki um söguir að ræða frá
seinni tímum um heiðna guði,
heldur aðeins leifar í máli og
hjátrú; hefur því Jón Ámason
fellt þann flokk niður. Kaflinn
um töfrabrögð (III, 2) og sá,
sem kallaður er „náttúrusög-
ur“, fjalla mest um þjóðtrú, og
eru þar heldur fáar sögur, og
gegnir sama máli í bók Jóns.
En aftain við gamansögumar
bætir Jón við „kreddum", og
eru þær 37 blaðsíður.
Maurer hefur framan við
hvam kafla yfirlit um hug-
myndir manna um hvert atriði
þjóðtrúarinnar eða þann og
þann undirflokk sagna, sem þá
er komið að. Við þessar yfir-
litsgreinar hefur Jón Ámason
stuðzt, og veita þessar fræðslu-
greinir bók hans miklu meiri
yfirsýn en ella hefði verið.
Mest efni hefur Jón úr söfn-
um þeirra félaga. Maurer var
frábærlega glöggur maður, og
gerðist hann brátt firna fjöl-
fróður um íslenzk efni, en ekki
er fjarri lagi það, sem Andreas
Heusler segir, þegar hann tal-
ar um „Maurers amusischen
Blick“. Þegar Jón Árnason tek-
ur upp sOmu sögumar og
Maurea- hafði, hygg ég hann
kosti jafnan kapps um að kom-
ast ylir íslenzka frumtextann,
enda eru sögur Maurers oft
með ágrips svip, skilmerkilegs
vissulega, en þó ágrips. En
stundum hefur Jón þó orðið að
láta sér nægja að þýða sög-
uimar hjá Maurer, en svo auð-
ugt var safn hans sjálfs að
ekki kom að sök.
V íða má sjá á því, sem út
kom erlendis um þessar mund-
ir, að ævintýrin vom birt í
sérstökum bókum, og aðrar al-
þýðufirásagnir sér. En alveg
eins og Mauretr hafði gert,
fékk Jón Árnason báðum
flokkum, Sagen og Máhrchen,
eins og Þjóðverjarnir kölluðu
það, stað í sama ritinu. Af
þessu leiddi, að minna bar á
ævintýrumim en með ýmsum
öðrum þjóðum, og er það þó
ekki af því, að íslenzku ævin-
týrin væiru ómerkari eða fátíð-
ari en annara þjóða ævintýri.
Þegar Jón Ámason bætir við
„kreddum", eir auðsætt, að
hann hugsaði sér safn, sem
næði yfir hvers konar alþýð-
leg efni, og hlaut þá einhverj-
um fWdíimtm að verða rúimiflátt
í bókinni.
IV.
Ef spurt er um fræðigildi
skráðira alþýðusagna, fer svair-
ið vitaskuld eftir því, hve góða
spegilmynd hin skráða saga
gefur af hinni munnlegu. Hér er
tvenns að gæta, ekki efnisins
eins, beldur og orðfæris og frá
sagnarháttar. Hér skal fyrst
hugað að efni.
Langoftast tilgreinir Jón
Ámason heimildamiann þeirr-
ar og þeinrar sögu, — vana-
lega þegar á eftir nafni sög-
unnar. Hitt ber þó engan veg-
inn sjaldan við, að nefnt sé að
sagan sé „af Ströndum" „íir
Dölum“ eða því um líkt. Hér
og þar í þjóðtrúarsögum, t.d.
galdramannasögum, má skilja,
að fleiri eru heimildairmenn
hans en einn, og er þess þá oft
getið neðanmáls, hver smásag-
an sé frá þessum eða hinum
manni, en stundum er þess get-
ið neðanmáls, ef um missagnir
er að ræða um það eða það
atvik. Loks ber það við, að
nefndir séu í einu fleiri en
einn heimildarmaður að sömu
sögunni. En þetta mega þó
heita undantekningar. Taka má
eitt ævintýri eftir annað, eina
útilegumannasögu eftir aðra,
þar sem hvert tilbrigði er út af
fyrir sig, og ekkert er Jón þá
hræddur að taka upp 2—3 til-
brigði sömu sögu, hvert eftir
annað. En ef að er gaett, er
þessi aðferð Jóns, að blanda
ekki saman tilbrigðum, aigeng-
ust í öllum flokkum sagnanna.
Það má greina ástæður, sem
ollu því, að hann vék frá þess-
ari venju, svo sem þegar marg-
ar sögur gengu af sama manni,
en langoftast fór hann hina
leiðina, að greina sundurr til-
brigðin. Á síðari timum hafa
verið gerðar ýmsar rannsókn-
ir á aðferðum annarra manna,
sem gáfu út fræg söfn þjóð-
sagna eða ævintýra á fyrra
hluta síðustu aldar, og hefur
þá oft komið í ljós, að þeir
tóku iðulega minni úr einu til-
brigði og settu það í það hand-
ritið, sem þeir fóru helzt eftir
í prentuðu útgáfunni. Hygg ég,
að Jón Ámason hafi um þetta
efni staðið langt framar en
þonri annaira útgefenda þjóð-
sagna á þeim tíma. Varðveittiir
eru alla jafna frumtextar þeir,
sem hann fór eftir, t.d. frum-
textar ævintýranna, og ber allt
að sama brunni: Jón Amason
varast að bneyta efninu. Hann
kann að geta missagna, og þá
helzt neðanmáls, en þá án þess
að breyta efni textans.
V.
Þ eir Jón og Magnús munu
fyrst hafa safnað sögum meðal
skólapilta, eins og fyrr var
getið. Vair þá tvennt til, að
skrifað væri eftir frásögn pilt-
ainmia aif þeim Jóniog Maigniúsii,
eða að heimildammenn skrifuðu
sjálfir upp sögur sínar. Síðan
fóru þessir ungu menn til sinna
heimahaga, eða til þeinra staða,
þar sem þeiir hlutu verkahring
að námi loknu, og kom þá til
þeirra kasta að skrá sögur eft-
ir karlum og kerlingum handa
þeim félögum. Síðan breiddist
þessi starfsemi út, og nú komu
baendur og búalið líka inn í
veirkið. En mjög snemma varð
mönnum ljóst mikið vandamál í
þessu skráningarverki. Átti að
halda efni hinna munnlegu
sagna eða bneyta því? Mennt-
aðir menn hafa farið nærri um,
að erlendis muni menn löng-
um hafa farið heldur frjálslega
með það. Þetta va<r tími róman-
tísku stefnu'nnar: hvers vegna
skyldi ekki fegra söguefnið,
sem nærri því bauð mönnum að
gera það? En hvað um orð-
færið? Menn voru þá aðreyna
að sigrast hér á fslandi á hin-
um dansk-þýzkuskotna kan-
sellistíl, og fyrsta úrræðið sem
menn sáu var að farnskirúfa
stílinn. Eins og Gísli Konráðs-
son og margir aðrkr gerðu. Eða
átti að gera stílinn skáldlegan
og rómantískan, lýriskan: þar
gat still ævintýra Grimms-
bræðra vel verið lokkandi að
líkja eftiir.
Ólafur Davíðsson segir, að
skáldið Magnús Grímsson hafi
viljað hafa stílinn skáldlegan,
rómantískan, og væntanlega
hefur hann viljað fegra efnið
um leið, þegar það þótti rudda-
legt. Hann hefur birt eina sögu
skreytta að orðfæri, og Ólafur
bendir á, að líku máli gegni um
fyrstu söguna í „íslenzkum æv-
intýrum;“ báðar eignar hann
MagnúsL 5) Jón Ámason var af
bragðs ritfær og gæddur mikl-
um næmnileik á orðfæri, en hainin
var ekki það sem kallað er
rómantísk sál, og allt of náin
voru kynni hans af hinum
klassiska þýðanda Hómers til
þess að haim kæmist framhjá
áhrifum frá honum. En eins og
skáldið Jónas Hallgrímsson
elskaði hann munntaman stíl,
þann sem lifði á tungu þjóðar-
innar sjálfrar. Krafa hans var
því, að leitað vaari eftir hinum
beztu sagnamönnum og konum,
en síðan kostað kapps um að
fara sem næst frásögn þeinra.
Auðskilið var öllum, sem
skráðu þjóðsögur að mikil
prýði var að halda vel til haga
öllum fastmótuðum orðtökum,
hnyttnum tilsvörum eða þulu-
kenndum runum En það var
honum ekki nóg: á allan hátt
skyldi reyna að varðveita svip
Fnaimlh. á blls, 11
C
2 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
30. ruóveanber 1969