Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 11

Jón Árnason
Fnaimlh.. af blis. 2
munnlegrar frásagnar, hraða
hennar og fjör, þrótt hennar og
auð. Skoðun Jóns á þessu máli
varð ofan á, Magnús hélt lip-
urð sinni í stíl, en hann gaf
upp orðskraut og skáldlegt
arðafar. Þannig UTðu „Þjóðsög-
umar“ ein hinna miklu bóka
íslenzks óbundins máls.
að gerir rit Jóns fjöl-
breyttara en sum önnur þjóð-
sagnasöfn, að sögurnar eru
ekki allar stílaðar af einum
manni, heldur teknar eftir
handritum manna víðsvegar um
land. Jón hefur vea-ið svo hepp-
inn, að hann náði í ýmsa menn,
sem vel kunnu að færa sögu í
letur og höfðu góðan skilning
á efni þeiirra og sérkennileik.
„fslenzk ævintýri" gáfu bend-
ingu, í hvaða anda frásögnin
astti að vera, og síðan skráðu
menn sögurnar með líkum brag.
Frægastur allra skrásetjand-
anna mun séra Skúli Gíslason
á Breiðabólstað vera, og fer þar
saman ágaet frásagnargáfa og
yndi af tilþrifamiklum og ein-
kennilegum söguefnum. Annars
skal ég rétt nefina Þorvarð Ól-
afsson, Jón Sigurðsson á Gaut-
löndum, séra Sveinbjörn Þórð-
arson, Brynjólf Jónsson á
Minna-Núpi o.s.frv.
i ,
i „Islenzkum ævintýrum"
er gerð grein fyrir skrásetning
unini, að hún skuli vera sem lík
ust munnlegri frásögn. í rit-
dómi sínum um „Islandische
Volkssagen" víkur Jón Sigurðs-
son forseti að stíl ævintýranna
á þessa leið: „Þessar sögur eru
sumar ágætlega fallegar, eink-
um ef þær fengist skrifaðar
orðrétt eftir þeim, sem segja
þser bezt, en ekki settar í
fornsögustil. Vér tökum til
dæmis ævintýrið um Línus
kóngsson og karlsdóttur, sem
Maurer hefur sagt í þessari
bók sinni eftir Ebenezer í
Flatey Cbls. 227—280), er kann
manna bezt að segja slíkar sög-
ur, af þeim, sem vér höfum
heyrt“.B) Um líkt leyti brýnir
Jón Árnason fyrir Brynjólfi á
Minna-Núpi að ná í góða sögu-
menn eða sögukerlingar, sem
segj-a frá með lífi og fjöri, og
skrá sem næst frásögn þeinra.
Nú má vitaskuld ekki gleyma
því, að á þeirri tíð hðfðu menn
ekkert segulband, svo að rit-
leikni og orðfimi skrásetjand-
ans réð ekki litlu um árangur-
inn. En hvað um gildir, vissu-
lega hafa þessar áminningar
Jóns Árnasonar og annara
valdið miklu og haldið að skrá-
setjöndunum virðingu fyrir
munnlegri frásögn. Ekki þarf
að efa, að menn hafi fljótlega
farið að sækjast eftir anda
hennar, einstökum orðum og
orðstefjum. Hver, sem athugar
orðauðgi „Þjóðsagnanna“, mun
brátt komast að því, hve mikið
af alþýðumáli hefur komizt inn
í þetta rit. Ber þá allt að sama
brunni, að hvatning Jóns Árna-
sonair og annara muni hafa haft
drjúg áhrif. Eigi að síður má
greina verkan úr annari átt, og
renna þessar tvær kvíslir sam-
an, svo sem bezt má verða. En
það sem hér er átt við er þetta:
Menn eiru aldir upp við frá-
sagnarhátt og ritsnilld hinna
fornu bóksagna, og það raun-
ar bæði sögumenn og skrásetj-
endur, og fer ekki hjá því, að
það hafi sín áhrif; þjóðsagria-
stíllinn verður nýjung, sköpuð
af ýmsum efnum, bæði fornum
og nýjum, hann hefur einfald-
an og alþýðlegan blæ og munn-
taman og liðugan gang, en
hann er sléttari og hrukku-
minni en vant eir um munnlega
frásögn, þróttmikill og settleg-
ur. Þar blandast saman rit-
venja og háttur munnlegrar frá
sagnar. í rauninni var þetta
mikið afirek og hefur haft ómet-
anlegt gildi fyrir stíl óbund-
innar ræðu á íslenzku síðan.
Hitt er annað mál, að þó að
„Þjóðsöguirnar' stæðu nær
muinnlegri frásögn en tíðkan-
legt var erlendis á þeim tíma,
mundu vísindamenn óska þes3,
að eiga meira af sögum, sem
ótvíræðlega væru orðrétt skrif
aðar upp eftir alþýðusögn. í
annan stað mætti láta sér detta
í hug, að skrásetjendur þjóð-
sagna, sem komu eftir Jón,
hefðu aiukiið siögunum Elist-
argildi, ef þeir hefðu gefið
meira gætur að kenjum, ójöfn-
um og stökkum í frásögn sögu-
manna sinna, en hitt er ekki að
efa, að meiri vandi var að
drottna yfir svo sprettóttum
stíl en hinum, sem þrautreynd-
ur vai' orðinn.
A ður en horfið er frá þess-
um hugleiðingum um stíl þjóð-
sagnanna, er skylt að víkja að
öðru afiriði. Jón Ámason hefur
veirið hinn mesti hirðumaður, og
hefur hann geymt sem mest af
handiritum varðandi sögurnar.
Oft er þá frumrit, skrifað af
skrásetjanda eftiir sögumanni,
en síðan ein eða fleiri upp-
skriftir, allt til þess, að prent-
handrit var seint til Þýzkaiamds.
Stundum eru þá milliliðir ritað-
ir af Jóni, stundum einhverjum
skrifara. Og þá getur að líta á
fáeinum stöðum bneytingar með
hendi Jóns. Stundum leiðirétt-
ir hann villur skrifiara; — og
þó má stundum sjá slíka galla í
prentaða eintakinu; — á öðrum
stöðum eru lagfæringar Jóns
á óheppilegu, klaufalegu eða
ósmekklegu cnrðalagi skrásetj-
anda. Þetta vekur ekki undrun
slíkt munu allir útgefendur
þjóðsagna á þeim dögum hafa
gert; hitt vekur undrun hve
sjaldan þetta kemur fyrir hjá
honum og hve örugg tilfinning
hans er um það, hvar hann á
að vinna að og hve vel hann
hittir í mark. Vitaskuld er hon
um ljós mannamunur. Frásögn
hinna beztu skrásetjara lætur
hann halda sér, t.d flestira
þeiima, siem taldiir eru upp hér
á undan, hjá hinum hefur
hann breytt orðfæri, og því
meiira sem því er meira ábóta-
vant, gert það styrkara, hrein-
legra og íslenzkulegra, og væri
lærdómsrikt, að sýna aðferðir
hans í þessu efni. Mjög er Jóni
annt um að láta haldast allt,
sem einkennilegt er í orðavali,
orðatiltækjum eða því líku.
Hann er frábitinn hinum stirða
stíl 18. aldar, líkt og flestir
samtíðarmenn hans, og fágar
slíka bletti. Hann er líka and-
stæður fornskrúfuðum stíl, og
er við búið, að það ráði nokkru
um, að svo lítið er tekið í,,Þjóð
sögurnar11 af skrifum Gísla
Konráðssonar, en hitt annað,
að Gísli ritaði sagnaþáttu og
sauð þá saman ýmsar heimild-
ir, svo að úr urðu stórar heild-
ir, og hentaði Jóni það ekki.
Gísli var hér lærisveinn Espó-
líns, en hafði áhrif á ýmsa, sem
á eftir komu, svo sem Brynj-
ólf á Minna-Núpi, er líka rit-
aði sagnaþáttu (auk þjóðsagn-
anna, sem hann skráði vel).
að hefði verið gaman að
gera úr garði vísindalega út-
gáfu af „Þjóðsögunum“, útgáfu
sem sýnt hefði allar breytingar
frá frumriti til prentaðs texta.
Hefði þvílíkt verk sýnt gjörla
öryggi Jóns Árnasonar í verki
þessu, og um leið, hve ófús
hann var til breytinga, nema
nauðsyn þætti til þess bera.
Aftur og aftur í þeim ferli dett-
ur manni í hug orðatiltækið
„klófair ljónsins“, þegar litið er
á lagfæringar hans. En þó að
hin nýja útgáfa, sem sagt verð-
ur frá síðar í þessari ritgerð,
sýni ekki allan feril textans, er
þó auðvelt að ótta sig á þeim
mun, sem er upphaf hans og
endir og þar með fá nokkra yf-
irsýn yfiir þetta verk Jóns.
VI.
S ú viðleitni í orðfæri „Þjóð
sagnanna", sú stílbreyting, á
sér hliðstæðu í þeim mun, sem
fram kemur, þegar borin eru
saman verk ísleinzkra rithöf-
unda á 18. öld og það, sem
skrifað er um 19. öld miðja. Og
stíll er ævinlega óbrigðult og
vanalega glöggt vitni um sinn
tíma En auk þess sem „Þjóð-
sögurnar“ eru þannig vitni, eru
þær líka máttugt hreyfiafl í þró
un íslenzkra bókmennta á 19.
öld.
Áður en horfið er frá hug-
leiðingum um orðfæri „Þjóð-
sagnanna", skal vikið að einu
atriði enn. Af því, sem að fram-
an segir um skrásetjendur og
sagnamenn, má sjá í hendi sér,
að hér var margt og sundurleitt
fólk að verki. Nú er að vísu
hægaira að kenna heilræðin en
halda þau, einnig í tilraunum
manna að skrá sem líkast munn
legri firásögn, en samt er óefað,
að margt og mikið hefur þó sí-
azt inn í fyrsitiu uppskriiftir frá
munnlegri sögn. Hér kemur svo
annað til, að skrásetjendur
hafa ekki verið allir af sömu
stétt. Dró þetta til fjölbreytni í
frásögn. Þó að verk Jóns
stefndi nokkuð svo til sam-
ræmiinigar, þá var hanin svo
varkár og kunni svo glöggva
grein á ágæti fjölbreytilegs
frásagnarháttar, að hann
fór sér hægt í öllum breyt-
ingum. Skapaði hann með því
verk, sem telja má víst að stað-
ið hafi nær munnlegri frásögn
en flest annað sem fært var í
letur af þjóðsögum á hans dög-
um.
VII.
Hver mun neita því, að þjóð
sögur og ævintýri séu alþjóð-
leg? Sömu sögurnar kunna að
finnast um allar jarðir, að ekki
séu talin sagnaminni. Eigi að
síður hafa íslenzkar þjóðsögur
og íslenzk ævintýri hlotið svo
sérstaka mótun, að margir Is-
lendingar mundu hneigjast til
að kalla þessi efni íslenzkust
af öllu íslenzku. Berum saman
ævintýrið af Mjallhvít og af
Vilfríði, sem er sama sagan, eða
af Öskubusku og Mjaðveigu
Mánadóttur. Það eru engar ýkj
ur, að þegar komið er frá Mið-
Evrópusögunum til hinna ís-
lenzku, er sem komið sé í ann-
an heim. Kvartað hefur verið
unidan því, að ístenzlku söguirn-
ar skorti þann barnslega blæ,
sem hinar hefðu; þetta er rétt,
en alveg óvíst, hvort vert er
að kvanta neitt undan því. Út-
Möngum mum af til vili fiiinmiast loka-
sögin Norðuns í efti'ríanainidi spi'li
n'okikuð gilæfraflieg, en þegair betur er að
gáð, ikemiuir í ljós, að spi'l hans eru mjög
verðmiæit eiftir saigindir fiélaiga h'ams, þótt
pumktar séu elkki miarigk'.
Norður
A Á-D
V
♦
*
Vestur
A G-9-6-3
Á-D-9
G-9-6
G-10-3
V
♦
*
10-8-6-4
7-5
98-7-6-5
Austur
A
V
♦
7-2
K-G-3-2
K-D-10-8
3-2
4
Suður
A K-10-8-5-4
V 7-5
+ Á-4
* Á-K-D-2
Saignir geinigu þaininig:
Suður — Vestur — Norður — Austur
1 Spaði Paiss 1 Gi'iaind 2 Tíglair.
3 Lauif 3 Tígilar 5 Laiuf Pass
Paiss Dobl. AHiiir paas
Auigíljóst er, að spil Norðurs enu mjög
verðmæt eftir að Suður heíur saigt
sipalðia og laiuif. Það kom því spiiliairam-
um, sem sat í Norðri, ekiki á óvart að
spiriö vaonst auðveJd'lleiga. Ástæðam
fyriir, að hamn redoblaði elkki, var ein-
■gönigu sú, að hanin óttaðist, að and-
siiæðiimgarnir segðu 5 tígl-a, sem er ágæt
f ó'rinar sögn.
Veistur 'l'ét í byrjum út tígiuil, saginlhiafi
dnap með ási, tók tvisvar tromp, tók
síðain ás og drottninigiu í spaða, lét út
tnomp úr borði og drap heimia með
diriottináinigu.
Næst 'Iiét saignlhiaifii út spaðaikómig, l'ét
tigul í úr borði, enin var spaðd l'átinm
út og trompaiður í borði. Nú lét sagn-
haifi út hjarta og A.—V. fá aðeiims 2
slaigi á hj'arta, því sagnlhafi trompar
tíguil í borði og spaðinn heima er góður.
Þeigar saginihafi hefur ákveðið
hveirmiig hainm æitllar að haga úrspilimu
er um að gera fyrir vairniarspilairama
aS vera vel á verði og reyma eftir
freimsta meignii að eyðifliaggja áætlanir
saigmhafia .Eftiriíarandi spil er gott
dæmi um þetta, en þar bom varnar-
spilari í veg fyrir aið saignlhaifia tækist
að vinma spilið.
Norður
A Á-K-7
V D-G-7-4
«• Á-D
* 8-6-4-3
Vestur Austur
A D-G-10-9-3
V 9-2
* K-G-10-7-2
Jf» D
Suður
A 8-6-2
V 8-6
+ 8-6-5-3
* K-10-9-7
A 5-4
V Á-K-10-S-3
A 9-4
A Á-G-5-2
Sagnir gemgu þaminig:
Suður — Vestur — Norður — Austur
1 Hjarta 1 Spaði 2 Spaöar Pass
3 Lauif 3 Tígliar 3 Hjörtu Paiss
4 Hjörtu Pa?s 4 Grönd Pass
5 Hjörtu Pa-ss 6 Hjöi’tu AHlir paiss
Ves'.ur lét út spað'ad'rottminigiu, sem
dnepiin var í borði mieð kónigi. Saign-
h'Elfi tók nœst ás og kórag í hjarta, lét
út tíguil, dnap í bonði m'eð drottináimg'u,
tók spaða ás, lét út spað'a 7 og tromp-
aði 'heimia. Næat l'ét hainn út tígul og
drap í bcrði með ás.
Nú vair aiuigljóist hvað saignihaifi halfði
i hyggju. Haimn átti hvorki spaða né
tigui og ætlaði næst a® láta út lauf og
koma Vestiri imn. Hamn reikmaði rétti-
lega með því að Vestu'r. hefði aðeins
eitt laiuí, h'ölist háspil. Ef þessi áætlun
stæðt'St þá yrði Vestuir mæst að láta
út spaða eða tiguil o>g gæti saginihafi
þá trompað í borði og losmað við larnif
heimia. Síðan gæti hainin svíniað liaiulfi.
Auistur var val á verði og gerði sér
'grein fyrt.r þesairi hættu. Þegar saigmbaifi
lét út ’laiuf úr bonði, drap Au'S'tuT með
kÓRigi. Þar miéð eyðiiaigði hamin þessa
ágætu áætLun saignihafia því nú gefiur
bann afllteif 2 slagi á laiufi og tapair
spi'limu.
30. raó'vemibeir 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H