Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1969, Blaðsíða 7

Preben Gyldenstjerne og kona hans, Mette Hardenberg.
íslenzkur lýsislampi í National
museet í Kaupmannahöfn.
bjó frú Inger Ottesdatter Rpmer, sem með hjálp tengdasona
sinna hafði mikil völd í norskum stjómmálum um 1530. Hún
er aðalpersónan í Ieikriti Ibsens um frú Inger á Austrat.
Gata í Randers, þar sem húsin eru byggð úr bindingsverki.
ara bygginga, hvernig staður
þeim er valinn með hliðsjón af
því að þar sé gott til varnar,
fyrst frá náttúrunnar hendi,
en síðar með ýmsum varnar-
virkjum af mannahöndum, víg-
girðingum, síkjum með vindu-
brúim, vairðítiumiuim, fallbyss-
um og fleiru í svipuðum dúr.
Þá lýsiir hanin ytiri gieirð
þessara þygginga, múrverki,
þaki, nafni og áletrunum, en
síðan innri geirð, setrúmum, stof
um, herbergjum og sölum. Görð-
um og lystihúsum eru síðan
gerð skil og að lokum er mikil-
vægi byggingaraðferða lýst í
nokkrum köflum. Síðari hluti
annars bindis er um klæðnað
og tízku. Þegar þróun tízk-
unnar hefur verið rakin cg
dregin fram helztu afbrigði
klæðnaðar, segir Troels-Lund:
„Áður en skilizt er við
klæðnaðinn skulum við enn
einu sinni hyggja að þvi, hvem
ig fólk klæddist, og hvað átt
var við á þessum tíma, þegar
sagt var að maður væri full-
klæddur eins og vera bar.
Hugmyndimar um þetta
voru að sjálfsögðu mjög mis-
munandi. Mikill munur var á
því sem þeir sem hæst voru
settir töldu nauðsynlegt og
hvað allur þorri manna áleit
við þurfa. . . . Kemux þetta
bezt í ljós, þegar hreinlætið eir
athugað“ Síðan eir þvi lýst,
hvernig hreinlæti hafi hrakað
smám saman á Norðurlöndum,
einkum þegar baðstofur eldri
gerðai' voru lagðar niður Þá
segir.
„í Frakklandi, Þýzkalandi og
á Norðurlöndum var gefin ný
skýring á þessari þróun, sem
var á þessa leið: bað og þvott-
ur var ekki lengur nauðsyn-
legt fyrir þá, sem hafa tæki-
faeri ti' að skipta um föt. Allra-
mest hreinlæti er í því fólgið
að þvo fötin, en ekki líkam-
ann. Líkaminn er innan í föt-
unum eins og sálin. Sálin verð-
ur ekki hxeinsuð nema í sið-
ferðilegum skilningi. Sanna
baðið, sönn hreinsun er í því
fólgin að hreinsa sálarhulstrið,
fatnaðinn. Fyrir undarlega til-
viljun náði þessi skýring til
Danmeirkur um sama leyti og
betri skilyrði sköpuðust fyrir
aukið hreinlæti. Vatnsleiðsl-
ur aila leið inn í svefnherhergi
í höllum og aðalssetrum, tin-
eða messingarvaskaföt, og
handkiæði, allt var til reiðu
til að hreinlætis væri gætt. En
þá kom tíðarandinn til sögunn-
ar, svo að aftur var dregið úr.
Ný tækni í hreinlætisskyni var
eldti notuð oig hireiimlæiti fór aft-
ur hrakandi hjá æðri stéttun-
um.“
Fæðnntegundir tekur Troels-
Lund til meðferðar í þriðja
binidi verks síns og tekur lýs-
ingin á þeim yfir tæpar þrjú-
hundruð blaðsíður. í síðari
Mluta þessa bindis segir svo frá
virkuim dögnm og hátíðum. í
köflunum um fæðufegundir er
talað um brauð, víin, kaffi O'g
te, kjöt, fisk og kryddmeti, salt,
srnjör, ost, 51, mjöð, brennivin,
matargerð, veiziuhö5d, heilsu-
far og margt fleina. í sambandi
við hugmyndir þessara tíima' usm
heilsufar má geta þess, að það
var talið óbrigfSudt hraustieika
merki að kasta duglega upp.
Og siðareglur eru tiilfærðar:
„Tag maden med kniv og ej
med hand,
skær med kniv, bid ej med
tand!
Æd af munden, f0r du monne
drikke!
T0r dine fingre, slik dem
ikke!“
Gaffal er ekki farið að nota
á Norðurlönduim fyrr en við
byrjun 17. aldar samkvæmt
Troels-Lund. Og þá breiðist
notkun hans aðeins út hjá
hærri stéttunum. Langt fram á
19. öld voru gafflar enn óþekkt
ir hjá almúgafólki á Jótlandi
og sumuan dönsku eyjumum.
Kaflarnir um virka daga og
hátíðir hefjast á frásögnum af
því, hvernig fólk reyndi að
notfæra sér dagsljósið til hins
ýtrasta á 16. öld. Þá segir frá
þeim Ijósaútbúnaði, sem tíðkað-
ist, koium, blysum, kertum og
loks Ijósakrónuim. Ein af
myndunum, sem fylgir þessum
lýsimgum, er af ísienzkum lýs-
islannpa.
Þegar fjal'lað hefiur verið um
fátæideg ljós þessarar aldar
kemur að því að lýsa mætti
myrkursins. Lýsti hann sér í
því að allar abhafnir lágu
meira og minna niðri þegar
dagsljóssins nauit ekki lengur,
en hitt var þó enn alvarlegra,
hvernig vaid myrkursins birt-
ist í gáfurlegri myrkfælni og út
breiddri hjátrú. Þá leiddi það
af útbreiðslu siðhótarininar, að
trú á djöfla og ára magnaðist
um allan helming. í Þýzkalandi
gekk þetta svo langt að menn
reyndu að kasta tölu á þessa
óvini og taldi guð'fræðingU'r
nokkur að honum hefði tekizt
það, segir Troels-Lund. Sam-
kvæmt niðurstöðum hans voru
alls til tvær trilljónir, 665 biU-
jónir, 866 milljónir, 746 þús-
und 664 smádjöflar. Tinir Tro-
els-Lund til nokkur dæmi um
áhrifamátt djöfulsins í Dan-
mörku á þessutm tíma og segir
frá mönnum, sem töldu sig
haldna af djöflinum:
„Sem dæmi um mianneskju,
sem var haldin af djöflinum án
þess að til kæmu ytri aðgerðir
svo sem formælingar bönn eða
þvíM'kt, má nefna Mettu Hard-
enberg, sem var gift Preben
Gyldenstjerne ríkisráði og
þannig bæði við fæðingu og gift
ingu tengd fremsbu ættum
landsins. Hún hefur ásamit
manni sínum gefið skrifiL'ega -
lýsingu á því sem kom fyrir
hana. Samkvæmt þeirri játn-
ingu þjakaði djöfuillinn hana
mikið árið 1597. Hann fyligdi
henni eftir í meira en sex vik-
ur og dvaldist stöðugt hjá
henni, sló hana og dró hana
hvenær sem hún nefndi Guð,
svo að líkami hennar var blár
og marinn." Og þegar hún var
á lieið til Vallþ, þar sem Guð
hafði gefið í skyn að hún
myndi freisast, þá fylgdist
djöfullinn enn með henni og
hún sá hann stöðugt hlaupa
eftir veginum og stökkva yfir
garða og læki. Og í Vall0
heyrði fólk hana eiga orða-
skipti við djöfuilinn, hún svar-
aði honum með orðum Biblí-
unnar. Guð kom henni líka til
hjáilpar, djöfullinn hvarf þess-
ari ógæfusömu korau, hún
kormst tál sjáiifrar sín og varð
aftur heilbrigð og falleg.
Á sunnudögum var brýnast
að ganga til kirkju og lýsir
Troels-Lund í ítarlegu máli
kirkjugöngum, kirkjusiðum og
trúrækni. Þó fylgir kafli
um veraldlegar skemmtanir,
söngva, dans og spil. Lýsir
hann því hve útbreidd spila-
mennska hafi verið á Norður-
iöndum, daglega hafi verið
spilað á spil í Finnlandi og sé
það ekki að undra, þvi að spil
hiafi jafnvel verið send í tylfta-
tali til Vestmannaeyja við ís-
land.
Þannig mætti langi rekja, því
að þetta mikla ritverk Troels-
Lunds er hafsjór fróðleiks og
upplýsinga. Þar við bætiist að
framsetning hans er einkar lif-
andi og hann gerir sér far um
að draga fram í skýrum mynd-
um hvaðteina, sem hann fjallar
um. Einis og lauislega hefur
verið drepið á kamuir hann
annað veifið að ísl-enzkum efn-
um, en margt íslenzkt var nor-
rænt á þessum tíma eins og
endranær og stendur þvi flest
það sem um_ er fjallað í þessu
verki O'kkar íslendingum nærri.
Myndirnar, sem fylgja þessari
úbgáfu á Dagligt Liv í Norden,
gera efnið enn aðgaingilegra en
ella og á sama hátt er formáli
Erilcs Kjersgaards ómetanleg-
•ur hverjum þsim, sem vill setja
sig vel inn í þetta mikla verk.
Þá fylgix þeissari útgáfu einnig
skrá vísinda- og fræðirita í
menningarsögu, sem Lilli Friis
hefur gert. Einnig það gefur
verkinu aufkið gildi.
J.H.A.
30. nióvemibeir 1909
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7