Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1970, Síða 4

SAGA þessi er frumsamin á esperanto. Höfundurinn er
júgóslavnesk kona, búsett í Danmörku og gift dönskum
manni. Sagan er að stofni til sönn og mun hafa gerzt fyrir
fáum áratugum. Stefán Sigurðsson þýddi.
Kristmann Guðmundsson
Ritgerðasöfn
Hilmars Jónssonar
Hilmar Jónsson, bókavörð-
ur í Keflavík hefur látið margt
til sín taka og er orðinn kunn-
ur maður fyrir ritgerðir sínar,
er segja má að fjalli um allt
„milli himins og jarðar”. Hann
hefur einnig skrifað skemmti-
lega pólitiska skáldsögu, er
nefnist „Foringjar falla”, og
mjög forvitnilega bók, sem
heitir: „fsraelsmenn og íslend-
ingar”. í þeirri síðar nefndu
er gerður ýtarlegur samanburð-
á Móselögum og siðum, háttum
og trú íslenzku landnemanna.
Höfundur byggir þar á samtöl-
um við frænda sinn, Runólf
Pétursson, sem mörgum er að
góðu kunnur, „en hann vissi
ég fróðastan í íslendingasögum
og Biblíunni”, segir Hilmar. I
bók þessari er margt ákaflega
athyglisvert, þótt vera megi að
það sé ekki allt eftir kokka-
bókum vísindamanna í biblíu-
fræðum. En ýmislegt er þó
mjög sannfærandi, svo sem
samanburður á Hávamálum og
Síraksbók. Og það hygg ég, að
hverjum þeim manni, sem ekki
er beinlínis haldinn lærdóms-
hroka, muni þykja fróðlegt og
gaman að lesa þessa bók.
Árið 1955 kom út fyrsta rit-
gerðasafn Hilmars, er nefnist:
„Nýjar hugvekjur fyrir kristna
menn og kommúnista”. Hann
var þá rúmlega tvítugur, hafði
verið í Menntaskólanum og
gerzt þar kommiúnisti, en horf-
ið frá þeirri stefnu aftur og
hætt skólanámi. Var hann nú
kominn til Parísar og reyndi að
finna sér einhverja fótfestu í
evrópskri menningu, en það
var allt annað en létt í þessari
„borg ljósanna”, eins og hún
var nefnd í gamla daga. Og
það, sem kannske er athyglis-
verðast í bókinni, er hin ein-
læga leit ungs og stórgáfaðs
manns að einhverjum traustum
grundvelli undir líf hans og
hugsjónir. Það er greinilegt að
höfundur hefur lesið mikið í
heimspeki og þjóðfélagsfræði,
en ekki fundið það, sem hann
leitaði að. í bókinni kemur alls
staðar fram ungur, óþolinmóð-
ur og leitandi andi, sem gerir
sér ekki að góðu að aðrir hugsi
fyrir hann. Margar af grein-
unum eru mjög stuttar, en
furðu smellnar, og gætu verið
skrifaðar af býsna kjaftforum,
«n bráðgreindum skólastrák.
En aðrar hafa að geyma mjög
víðfeðma samfélagsgagnrýni,
eins og t.d. kaflinn um ítalskar
kvikmyndir eftir stríð, þar sem
htið er með sanngimi bæði til
austurs og vesturs. Og ein af
veigamestu greinunum í safn-
inu er fræðilegt uppgjör höf-
undar við kommúnismann. Þar
eru tilfærðar helztu kenningar
Karls gamla Marx og síðan
sýnt fram á hvernig kommún-
istar hafa afskræmt þær í fram
kvæmdinni. Og höfundurinn
talar enga tæpitungu — að því
leytinu gæti hann verið verð-
ugur lærisveinn Jóns heitins
Vídalíns; Hér er á ferðinini
þjóðfélagslegur umbótaswmi,
sem hefur trúað á „huigsjón"
kommúnismans, en orðið fyrir
vonbrigðum, og hefur dirfsku
og manndóm til að vara sam-
borgara sínia við óskapnaðinium
á hreiniskilinn hátt. Og það 'hef-
ur æ síðan verið aðall þessa
unga manns: dirfska og hrein-
skilni, hver sem í' hlut á. Hugs-
un hans er skír og skörp og
dugnaðurinn mikill. Hann
ræðst ekki á garðinn þar sem
hann er lægstur, og fylgir ekki
dæmi hundanna að ráðast að
þeim sem fjöldinn ofsækir
— hann er, að því er ég bezt
fæ séð, drengskaparmaður, en
slíkra er oss mikil þörf í nú-
tíma þjóðfélagi okkar, sem
virðist að ýmsu leyti spilltara
en efni standa til.
ótt nokkrar af greinum
hans séu dálítið „strákslegar”,
er oft ljómandi gaman að þeim.
Tökum til dæmis glefsu úr
„Rismálum”, kaflanum, þar sem
lagt er út af ritdeilu þeirra
Þorbergs og Kiljamis hér um
árið: „Á fyrri hluta þessarar
aldar voru kommúnistar hinir
vígreifu bardagamenn og gagn-
rýnendur. Þeir leituðust meðal
annars við að uppræta hið fúna
og feyskna í menningu borg-
arastéttarinnar. Fyrir það
hluitu þeir virðirngu ýmissia
merkra borgara, sem að öðru
leyti gátu ekki fellt sig við
boðskap þeirra. Þessu hlut-
verki gagnrýnandans hafa nú
rauðliðar að fullu og öllu kast-
að fyrir róða. Eða getur nokk-
ur ímynidað sér ömurlsigri mynd
en þá, sem Þorbergur Þórðar-
son, höfundur „Bréfs til Láru”,
dregur nú upp af „Rauðum
pennum"? Gamall miaður, sem
einu sinni kallaði sig spámann,
styður sig nú við rotnandi ná,
mesta harðstjóra allra anda,
tautandi fyrir muimni sér: „Hví
ekki heldur gráta syndabyrðir
sínar í leyndum, þegar hann
sér forna skoðanabræður og
vini forðá sér út úr grafhvelf-
ingunni í betra og hreinna
andrúmsloft. Hinn mikli andi,
sem skelfdi Belsasar kcmung
forðum, hefur enn á ný skrif-
að feiknstafi sína yfir þeim,
sem dýrka skurðgoð og falla á
kné fyrir harðstjórum. Skip-
brot kommúnista á íslandi er
innsiglað.”
Hann er ekkert hræddur við
að segja beiskan sannleika um
fræga kollega sína, eins og t.d.
Þorberg og Kiljan, en ann þó
báðum sannmælis. Og honum
flö&rar ekki við að gaigmrýma
útlend skáld, sem kommar hafa
gert heimsfræga, og hægri
menn lagt blessun sína yfir
— af ótta við að sýnast ekki
nógu gáfaðir. En það er göm-
ul og grátbrosleg reynsla að
margir íhaldsmenn þora ekki að
standa með þeim fáu — og si-
fellt fækkandi — skáldum, sem
standa með þeim, en reyna
heldur að kaupa sér frið hjá
kommúnistum með því að
styðja þeirra rithöfunda.
Af „Nýjum hugvekjum” er
Ijóst að höfundurinn hefur
reynt að fínna einhver hagnýt
mið í evrópskri menningu.
Hann er vel heima í lisituim
— furðulega vel heima, af svo
ungum manni að vera — og
þekking hans á bókmenntum er
hýsna mikil, og og á almerrn-
um stjómmálum. Hinsvegar
skortir hann enn rejmslu.
Hana er hann aftur á móti bú-
inn að heygja sér þegar næsta
ritgerðasafn hans kemur út, ár-
ið 1964. Sú bók heltir „Rismál”,
en í henni er fjallað jöfnum
höndum um stjómmál og bók-
menntir. Um þetta leyti er höf-
undurinn orðinn kristinn mað-
ur og mikill aðdáandi Alherts
Framhald á bls. 14
Útgefandi: Hj£. Árvakur, Reykjavik.
Framkv.stj.: Haraidur Sveinsson.
Bitátjórar; Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráö Jónsion.
Ritstj.fltr.: Gísli SigurCcsón.
Auglýsin^ar: Árni Garöar Krijtinsson.
Rditjón: AöjJstraeti 6. Simi
IMÍ ér er í barnsminni litla
húsið hans Marteins afa. Það
stóð í útjaðri þorpsins, þar sem
faðir minn var kennari. Hann
átti engin barnabörn, aðeins
einn son, sem var ókvæntur.
Samt var hann af öllum þorps-
búum nefndur Marteinn afi og
konan hans amma.
f húsinu, sem þau bjuggu í
var stórt herbergi, og stóðu
tvö rúm við einn vegginn. Þau
voru full af mjúkum gæsadún-
koddum. Stört borð var í her-
berginu, bekkur og stólar, enn-
fremur eldstó, sem opnaðist inn
í litla herbergiskompu. Þessi
eldstó var kynt með brenni til
upphitunar, og í henni var ofn,
sem braúðin voru bökuð í.
Milli tveggja lítilla glugga,
sem sneru út að rykugri gang-
stéttinni, stóð lágt borð alþak-
ið trékössum, sem höfðu að
geyma alls konar verkfærL
Marteinn var nefnilega_ eini
skósmiðurinn i þorpinu. Eg ef-
ast um, að hann hafi. verið út-
lærður í iðninnL og þótt hann
gæti reyndar smíðað óvandaða
skó, þá átti hann þess sjaldan
kost, því að þorpsbúar kusu
heldur að kaupa betri skó í
næstu borg. En þá skó fékk
hann til viðgerðar, og við það
var hann önnum kafinn frá
morgni til kvölds. Á öðrum
enda borðsins stóð ævinlega
brennivínsflaska. Án hennar
gat hann ekki þolað tilhreyt-
ingarleysi lífsins. Hann þjór-
aði stöðugt og var aldrei fuH-
komlega algáður en mjög sjald-
an fuliur.
„Ég er bara að væta kverk-
arnar” var hans venjulega
skýring á nærveru flöskunnar.
í húsinu var lítilfjörlegt eld-
hús og þar var rúm sonarins.
Milli þess og herbergisins var
kompan, sem áður er nefnd, og
þar voru geymdir nauðsynlegir
búshlutir. Bak við húsið var
garður, þar sem amma ræktaði
alls konar grænmeti milli ald-
intrjáa og berjarunna. Þau
höfðu engan jarðarskika eins
og aðrir þorpsbúar, en lifðu á
því, sem Marteinn afi fékk fyr-
ir skóviðgerðir og kaupi sonar-
ins, sem vann sem daglauna-
maður hjá hinum ríku þorps-
búum.
Ég hafði yndi af að heim-
sækja Martein afa, sitja þar á
vetrarkvöldum vð stóru eld-
stóna ásamt malandi kettinum
og ömmu, sem var að sauma.
Marteinn afi sagði sögur enda-
Iaust og svaraði spumingum
okkar með stgurhreim í rödd-
inni. Venjulega rann frásögn-
in upp úr honum jafn eðlilega
og reykurinn úr pípunni hans
liðaðist upp að lofti.
Kærasta umræðuefni Mart-
eins afa var áform hans að
heimsækja bróður sinn, lög-
manninn. Kona hans var því
mótfallin. Hún sagði, að það
yrði honum bara tii leiðinda,
fátækum og óbreyttum alþýðu-
manni, og sonur þeirra tók í
sama strenginn. En Marteinn
afi tók aðvaranir þeirra ekki
til greina. Mörg ár var hann
búinn að fresta förinni. En nú,
á gamals aldri, fannst honum
að tími væri til kominn að fram
kvæma hana. Hann ákvað að
fara um páskana. Heilt ár sner-
ist allt hans tal um ferðina.
Konan hans trúði ekki, að
þetta kæmist í framkvæmd, því
að mörgum sinnum á undan-
förnum árum hafði hann ráð-
gert förina, án þess að nokkuð
yrði úr henni. Hún tók þetta
sem marklaust hjal.
En hann fann eins og
cif eðlisávísun, að nú var
stundin að nálgast. Ég smitað-
ist af áhuga hans, og loks var
þetta orðið sameiginlegt leynd-
armál okkar. Hann hafði til að
bera sömu barnslegu eiginleika
og ég, einfeldni, trúnaðar-
traust, trú á einlægni annarra
manna og forvitni. Ef kjarkur-
nn ætlaði að bila, þá saup
hann á flöskunni og vínand-
inn smaug inn í blóðið og jók
honum áræði. Ég fékk að vita
nákvæmlega, hvað hann ætlaði
að hafa meðferðis til að gefa
bróðúr sínum, dætrunum og
frúnni hans „bróður míns, lög-
mannsins.”
Að lokum vissu allir þorps-
búar, hvað til stóð. Það var
ýtt undir hann að lýsa ferða-
laginu nákvæmlega aftur og
aftur. Og loksins gafst eigin-
konan upp við að halda aftur
af honum, og fór að trúa því,
að nú mundi þetta verða að
veruleika.
Brottfarartíminn nálgaðist óð
um og amma bakaði alls konar
kökur og góðgæti og lagfærði
skárstu fötin hans (þau einu
fyrir utan hversdagsfötin). Mér
fannst Marteinn afi mjög til-
komumikill. Og hann hafðl
sömu hugmynd um sjálfan sig.
Amma bað hann að drekka ekki
of mikið áður en hann legði
af stað, en það var nú einmitt
eina ráðið til að hleypa í sig
kjarki.
Því meira, sem tíminn nálg-
aðist, því óttaslegnari varð
Marteinn afi. Síðustu dagana
kom hann sér ekki að því að
vinna, og það voru einu dag-
arnir, sem ég hafði ekki séð
hann við vinnuborðið.
Á hverjum degi vildi hann í
bamslegri einfeldni vera að
máta á sig ferðafötin, þar til
konan hans útskýrði fyrir hon-
um, að þau yrðu ónothæf, ef
hann væri að þvælast svona
með þau. Hann hætti þá að
máta fötin, því að hann óttað-
ist, að það kynni að verða för-
inni til hindrunar. Mörgum
sinnum útlistaði hann fyrir mér
með miklum ákafa undrun
bróður síns, sem ekkert hefði
fengið að vita um væntanlega
komu hans. Eftir áratugi mundi
hann hitta bróður sinn, Iög-
manninn, sem varla hafði haft
nokkurt samband við fjöl-
skyldu sína síðan á stúdents-
árunum.
Hann setti sér fyrir sjónir
endurfund þeirra eins og hann
bjóst við og óskaði, að hann
4 LESBOK MOffGUNBLAÐSINS
8. rnarz 1970