Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.1970, Page 12

Hann kemur
íilllílf í
bförtu ljósi
Framhald af bls. 9
honum er allt, sem við í raun
og veru þekkjum ekki, en vit-
um óljóst, að er til. Þar er allt,
sem er fagurt og mikils vert.
Ég held, að viS komum þaðan
með afar gott veganesti, en svo
er það eins og þegar við erum
að búa okkur af stað í ferða-
lag eða búa aðra af stað, við
gerum það misjafnlega vei.
— En hvað um dýrin?
— Þau eru sennálega ein-
hver hluíi af öiiu þessu stóra
og mikla lífskerfi. Það, sem er
dýr i dag, hvað verður það svo
næst, þegar það faeðist? Veit
nokkur það? Ég geri alveg ráð
fyrir, að sama lögmál gildi um
þau frá guði sjálfum, — um
allt, sem lif heitir.
— En hvað um hina svo-
kölluðu dauðu náttúru? Er
hún eins dauð og við höldum?
— Er nokkuð dautt? Er ekki
alls staðar iíf?
— Landið sjálft?
— Ég held, að það sé líf í
landinu okkar.
— Bergið?
— Trúað gaeti ég, að það sé
líf í síeinunum, eitthvert lif. Ég
hef ekki séð huidufólk, en ég
rengi ekki, að það sé tiL En ég
hef séð þessa litiu skógaráifa
eða blómálfa, bæði í Vagla-
skógi og HallormsstaðarskógL
— Hvernig eru þeir?
— Þeir eru plnu-agnarlitlir
og afar skrýtnir. Ég hélt fyrst,
að þetta væri fugi, og spurði
Guðbjart, hvaða fugl þetta
væri. „Hvar er hann?_“ spurði
Guðbjartur á móti. Ég benti
honum á tréð, og hann sagði:
„Ég sé ekki neitt.“ Þá fór ég
að gá betur að og fylgdi þessu
svolítið eftir. Allt í einu snéri
þetta sér að mér, og þá sá ég
pínulítið andlit, eins og ósköp
lítið þarnsandlit, sem brosti
þarna við mér. og það var svo-
lítil! búkur niður úr því. En
þetta hvarf svo fljótt, að ég gat
ekki áttað mig á útlimum,
höndum eða neinu. Ég hélt
fyrst, að þetta væri einhver
hugarvilla, því að hún getur
nú oft komið yfir okkur öll,
en svo þegar ég rak mig á
þetta aftur seinna, á sama stað
í Vaglaskógi, alveg á sama
stað, fann ég, að þetta gat ekki
verið nein vitleysa í mér.
— Var hann einn?
— Það var bara einn. sem
ég sá, og einn í Hallormsstaðar-
skógi líka.
— Var hann svipaður?
— Já, mjög líkur. Ég held
ég hefði ekki þekkt þá sundur,
ef ég hefði séð þá saman.
— Fannst þér þeir vilja þér
eitthvað?
— Nei, ekki gat ég merkt
það. En ég veit ekki, hvað
þetta er, og get enga skýringu
á þessu gefið, en þetta hef ég
séð. — En ég hef aldrei séð
huldufólk, þó að ég hafi lesið
og heyrt margar sögur um það.
Einu sinni, þegar ég var 16 ára,
var ég lánuð íii sængurkonu
frammi í Eyjafirði, og mamma
sagði við mig, þegar ég fór að
heiman: ..Þú manst það, að þú
verður að sjóða allt, sem kem-
ur nálægt konunni, og þú átt
að muna það.“ — Það var fætt,
þegar ég kom, og ég ætlaði að
fara að byrja að sjóða. Þá kem-
ur Ijósmóðirin til min, — göm-
ul kona, dáin núna, blessunin,
— og segir við mig: „Hvað ert
þú eiginlega að gera?“ „Nú, ég
er bara að sjóða kompressurn-
ar,“ segi ég. Þá segir hún: „Ég
hef aldrei þurft að sjóða neitt,
það get ég sagt þér, og ég ætla
ekki að gera það frekar hér.“
Mér fór nú ekkert að liða vel
og spurði: „Hvemig stendur á
því? Mamma sagði, að ég ætti
að sjóða allt, sem kæmi að
konunnL" — „Ja, ég get sagt
þér það,“ segir hún, „þegar ég
var ung stúlka, var ég sótt til
huldukonu og tók á móti hjá
henni. Hún sagðist ekki geta
launað mér neinu, en ég skyldi
aldrei lenda í neinum vand-
raeðum, þótt ég tæki á móti
börnum. Svo fór ég og lærði
til ijósmóður, og síðan hefur
þetta alttaf blessazt, og ég hef
aldrei soðið neitt." — Það
sögðu þær már, konurnar, að
væri alveg satt. — Ég get sagt
þér, að mér leið illa þennan
tíma, sem ég var þarna með
henni, og þegar hún var farin,
—- hún var ekki nema fjóra
daga, — byrjaði ég að sjóða
allt og gerði það samizkusam-
lega. Ég var alveg logandi
hrædd, þangað til sængurkon-
an var komin úr allri hættu
og allt var í lagi. En tilvist
huidufólksins var þeirri gömlu
alveg lifandi veruleiki. — Ég
hef sjálf aldrei séð huldufólk
eða álfa, en ég hef orðið hrædd
á nýársdag, og ég get ekki ver-
ið ein þann dag, og það er eini
dagurinn á árinu, sem ég get
ekki verið ein hér í húsínu. Ég
veii enga skýringu á því, en
ég ynni það ekki fyrir nokk-
urn hlut.
— En þegar þú sérð það, sem
við köllum annarlegar verur,
fylgir því nokkurn tíma
hræðsla eða óttatilfinning?
Fylgir því ekki oftast góður
hugur?
— Ég verð ákaflega sjaldan
vöx við annað, þegar það kem-
ur þarna hinum megin frá, en
aftur hef ég fengið hugarsend-
ingar frá lifandi fólki, sem mér
hefur ekki likað. Ein siík var
jafnvel svo sterk, að hún tók
á síg mynd. Ég fann strax, að
þetta var eitfhvað, sem ég
skildi ekki og vissi ekki, hvað
var, svo að ég kaliaði strax á
Harald. Hann sagði mér að
krjúpa niður, og það gerði ég.
Þá varð ég hrædd, afskaplega
hrædd. Og ég held, að fólk
þyrfti að vanda hugsanir sin-
ar miklu betur en það gerir
stundum, bæði fyrir sjálft sig
og hvert til annars, því að
heimurinn verður aldrei byggð-
ur upp öðruvísi en við reyn-
um að hugsa vel hvert til ann-
ars og leitum ekki að ókostun-
um hvert hjá öðru. Við höfum
öll einhverja ókosti, en við eig-
um ekki að leita að þeim og
ekki hlúa að þeim. Við eigum
heldur að reyna að draga úr
þeim hvert hjá öðru og hjá
okkur sjálfum.
— Er þá fólgin orka í hverri
hugsun?
— Já, geysileg orka. Hver
maður hefur yfir þessari orku
að ráða og ræður, hvernjg
hann beitir henni. Ég tel afar
nauðsynlegt, að vísindin rann-
saki betur en gert hefur
verið þessa hugarorku manns-
ins og hvernig hægt væri að
nota hana til góðs. Þá yrðl
öðruvísi umhorfs í kringum
okkur, og þá yrði minna um
ógæfu og hörmungar i heim-
inum, ef allir gerðu sér far um
að temja sér fagrar og upp-
byggjandi hugsanir, eins og
hverjum og einum er framast
gefið vit tiL
— Getur nokkuð kallazt yf-
irnáttúrulegt, ef það er skoðað
í réttu Ijósi?
— I raun og veru ekki. Allir
vita, að tíl eru margir blutir I
okkar heimi, sem þeir geta ekki
skýrt eða skilið, en eru þó full-
komlega nattúrulegir og lúta
viðurkenndum eðlislögmálum.
Á sama hátt eru til ýmis fyr-
irbrigði, bæði þessa heims og
annars, sem við skiljum ekki
til fulls og er ef til vill ekki
ætlað að skilja og aðeins sum-
um okkar er gefið að skynja.
Þau kalla margir dularfull,
eins og má til sanns vegar
íæra, af þvi að þau lögmál, sem
á bak við liggja, eru mönnum
dulin, en ég tel þessi fyrir-
brigði jafn-eðlileg og náttúru-
leg og hvað annað í sköpunar-
verkinu. Allir hlutir lúta vilja
guðs og lögmálum hans, þó að
við þekkjum þau ekki nema að
óverulegu leyti. Og fyrir mér
eru báðir heimarnir, hinn and-
legi og hinn efnislegi, jafn-
raunverulegar staðreyndir.
í janúar 1970.
Jónas Haralz
„Þetta voru beztu tímar
og hinir verstu“
Fyrir rámum hundrað árum
var enski rithöfundimim,
Charles Dickens, að hyrja á
nýrii skáldsögu. Verkið sóítist
seínt, og einkum átti hann erfitt
með að fimta gott upphaf þess-
arar sögu, sem átti að gerast
á tímum frönsku stjómarbylt-
ingarinnar og hefjast árið 1775.
Loks varð uppfaafið þn til, og
það var svona, í lauslegri þýð-
ingu:
„Þetta voru faeztu tímar og
hinir verstu, öld vizku og öld
heimsku, trúarskeið og skeið
vantrúar, árstíð Ijóss og árstíð
myrkurs, vordagar vonarinnar
og vetur örvæntingarinnar. Við
áttum allt í vændum, við átt-
um ekkert í vændttm, við vor-
um öll á hraðri Ieið ti! hímna,
við vorum öll að fara faeint til
helvítis. í stuttu máli sagt, tím-
amir þá voru svo líkir því, sem
þeir eru nú, að sumir þerrra,
er mest höfðu sig í framjni,
kröfðust þess, að allt væri, til
góðs eða ills, látið heita annað
hvort í ökla eða eyra.“
Tímarnir þá voru líkir því,
sem þeir eru nú, fannst Ðick-
ens. Hvað getur okkur þá virzt
um okkar elgin tíma, þann ára-
tug, sem nú er senn á enda,
og þá áratugi, sem á undan
honum fóru? Við höfum Iifað
tíma mestu framfara og vel-
megunar, sem um getur, en við
höfum einnig Iifað tíma hung-
urs, klæðleysis og hibýíaskorts
mikils hiuta mannkyns. Yið
böfum lifað öld mikilla upp-
götvana og afreka í vísindum
og tækni, en jafnframt öld eyð-
ingar gróðurs og dýralífs,
mengunar lofts og lagar. Við
höfum lifað skeið trúar á það,
að velmegun færði okkur ham-
ingju og öryggi, en jafnframt
skeið almennrar angistar. Við
höfum lifað árstíð nýfengins
sjálfstæðis ungra þjóða og
gamalla og árstíð þess myrk-
urs, er þær eyddu orku sinni
í innbyrðis valdastreita og
þegnar þeirra faárust á faana-
spjótum. Við höfum Ilfað vor-
daga vonarinnar, er frelsið
virtist gróa að nýju, og við faöf-
um séð þann veika vísi frjósa
í hel á vetri örvæntingarinnar.
Við faöfum alið unga kynslóð,
sem öll veraldleg gæði átti í
vændum í miklu rikari mæli
en nokkur kynslóð á undan
hennl, og við höfum séð þessa
sömu kynslóð í vaxandi mæli
afneita þeim gæðum, sem að
henni voru rétt
Já, tímar okkar hafa verið
mikilíenglegir tímar tíl góðs og
til iiis, og við eigum erfitt með
að skilja, að þeir geti hafa
verið nokkrum öðrum tímum
Iikir. Og þó virðast þeir hafa
átt sitthvað sameiginlegt með
tímum Dickens og þeim tímum,
sem hann var að lýsa í sögu
sinni. Því þrátt fyrir allt, sem
skilur þessa tíma, okkar tima
og alla aðra tíma, eiga þeir eitt
sameiginlegt, það, sem mestu
máii sfciptir. Þeir eru aHir háð-
ir þeim lögmálum mannlegs lífs,
sem stjórna vexti ©g þroska,
hrórnun og dauða.
Við getum ekkí vaxið í all-
ar áttir í senn, ekld þróað í
einu alla þá hæfileika, sem
okkur búa í brjósti. Við erum
sífellt að velja og hafna. sem
einstaklingar og sem þjóðfélög.
I favert skiptí, sem við veljum,
lokum við leiðum, sem hefðu
getað leitt til þroska. í þeim
skilningi deyjum yið daglega.
Og sérfaver leið, sem valin er,
hversu þroskavænleg, sem hún
reynist, ber jafnframt þroskan-
um í sér upphaf hrömunar og
endaloka.
Okkar tímar hafa valið sín-
ar Ieiðir eins og allir aðrir tím-
ar. Við höfum valið leið hrað-
fara tækniþróunar og velmeg-
unar. Sú leið hefur fært þeim
hluta heims, sem vlð Iifum í,
veraldlegar allsnægtir. Enginn,
sem af eigin raun eða lýsing-
um annarra þekkir skort og
hörmungar fyrri tíma, — tíma,
sem aðeins eru nokkra áratugi
að faaki okkar, — getur talið,
að sú leið hafi verið illa val-
in. í einhliða sókn að þessu
markmiði höfum við hins vegar
lítið sinnt afdrifum meðbræðra
okkar í heilum heimsálfum, og
við vitum nú, höfum við ekki
vitað það áður, að við höfum
valdið' spjöllum á náttúrunni
umhverfis okkur, sem fyrr en
varir geta grafið undan alls-
nægtunum.
Tímar okkar liafa hafið þjóð-
ina og þjóðernið til vegs og
byggt á þeim grunni riki nú-
tímans. Það var á sínum tíma
rétt leið, og va! hennar hefur
borið ríkulegan ávöxt í bætt-
um efnahag og blómlegri menn-
ingu. En þessi Ieið fól jafn-
framt í sér að verulegu marki
afneitun mannlegs bróðurþels
og mikilvægis alþjóðlegra sam-
skipta. Þegar verst gegndi fól
hún í sér styrjaldir og hryðju-
verk.
Við vitum nú það, sem við
alltaf hefðum átt að vita, að
allsnægtir færa ekki hamingju,
að öryggi býr ekki bak við
steinveggi. Aðrir tímar sem
Iakari aðstöðu höfðu til að
sækjast eftir veraldlegum gæð-
um, vissu betur en við, að
„hamingjan býr í hjarta
manns”, og öryggi finnst aðeins
í því að skilja lögmál þeirrar
tilveru, sem við lifum í, og í
því að játast undir þau lögmáL
En þrátt fyrir allt, þrátt fyr-
ir öfgar og einsýni, þá var val
okkar tíma, áherzlan á tækni-
legar framfarir og velmegun, á
mikilvægi þjóðar og þjóðernis,
eðiilegt og rétt val við þær
aðstæður, sem ríkjandi voru.
Ekkert, sem við nú vitum og
sjáum betur en áður, getur
haggað þeirri skoðun. En su
leíð, sem þá var valin, er nú
bersýnilega að nálgast kross-
götur, liafi þeim krossgötum
ekki þegar verið náð. Því líf
okkar sem einstaklinga, kyn-
stofns, og þjóðfélags hýr ekki
aðeins yfir vexti og hrörnun,
heldur mætti endurnýjunar,
sjálfu undri mannlegrar til-
veru. Öðru hvoru eigum við
nýrra kosta vöL Og þá skipt-
ir öllu máli, að við eigum þrek
til að velja réttar leiðir, að í
okkur búi hæfnin að taka okk-
ur ný verk með höndum. Hæfi
leikinn til skapandi endurnýj-
unar ræður úrslitum í lífi ein-
staklinga jafnt sem þjóða og
þjóðfélaga. Likt og höfundur
Völuspár sá jörð rísa öðru
sinni úr ægi iðjagræna, heyrði
spámaður fsraels orð Jahves:
„Rennið eigi huga til hins
umliðna og gefið eigi gætur að
því, er áður var. Sjá, nú hefi
ég nýtt fyrir stafni, það tekur
þegar að votta fyrir því — sjá-
ið þér það ekki?“
í meginatriðum samhljóða
rœðu á árshátíð Félags ís-
lenzkra stórkaupmanna, 30.
janúar s.l.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. marz 1970