Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1971, Blaðsíða 11

Bókmenntir
og listir
Framhald af bls. 4
um tveim notalegt heimili
(stúlkunni ásaimt bröður henn-
ar, ywgird). En sá er nú lijéður
á ráði þeirra, að þau eru að
leiðast út í. listasnotob
og óreglu. Eru þau meðlimir í
áh u gamannaiíMbto, sem ætlar
að fara að veita verðlaun fyr-
ir beztu bók ársins. Unga
stúlkan hefur haift pata
aif bókinni, en einhverra hluta
vegna er henni (bókinni) hatd
ið strangliega falinni fyrir
börnunuim. Samt kemist stúlk-
an yifir bókina og verður þá
fuíröu lostin, að slíikt og bvi-
Ifflkt skuii talið til fagurrar list-
ar, hvað þá úrvals bókmennta
svo ljótt er það, sem hún rekst
þar á. En verst af öBu gengur
hienni að skilja, að þetta skuli
í senn geta verið sivo há-
leit list, sem fuiltorðna fóikið
vili vera láta, en jaifniframt
hættuleg lesning fyrir hana
sjálfa og jafnaldra hennar!
Hvemig mátti slíkt vera?
— Foreldrar hemnar sogast nú
meir og medr út í samfevæmis-
lfflfið, þsir til þau eru nánast ödl
íkvöld að skemmta sér (með
áfengi) — heima eða heiman
— og hætt að sinna börnunum.
Ein afleiðingin verður sú, að
stúlkan feiiur á lands-
prófi. En að baki öliu þessu
umróti er annað að gerast,
hjartnæmat-a og gleðilegra.
Hún kynnist pilti, sem kom
henni fyrst til hjálpar á erf-
iðri stuind og hveríur henni
ekki úr hug Síðan. Kynni
þeirra iganiga ekki ailveg
snurðuilaiust, en þróast þó tll
meiri og meiæi vináttu, og við
sögulok hlýtur lesandimn að
reiða sig á, að þau séu ham-
ingjusamlega trúiofuð. Piltur-
iinn er þá orðinn stúdent og er
að hverfa til háskólanáms er-
lendis, því hann er litið eitt
eldri en stúlkan.
Samkvæmt aldri söguhetj-
anna ætti þetta að vera les-
eflni handa unglingum frá sex-
tán ára til tvítugs. Svo mun þó
tæpast í reyndinni. Flest fólk
á þeim alldri er svo miklu iífs-
reyndara en söguhetjurnar í
Stelpur í stuttum pilsum og
Stúika með ljósa lokka, að það
mun ósjálfrátt lita á þær eins
og hálfigerð böm. MMu frem-
ur kallair sagain til tmglinga
um fermingaraildur; unglinga,
sem fátt eða ekkert hafa reynt
sjálfir, en eru þó teknir að
renna hýru auiga til hins kyins-
ins og þar með orðnir eM í
lesendur ástarsagna. Það fer
þó að sjálfsögðu eftiir einstakl-
ingum, hvort og hvenær þeir
fiinna sig hafa þöt'f fyriir þess
konar lesefni. En heimti ein-
hiver meira blóð í sögu handa
uinglingum, þá er ekki við höf-
undana að sakast, heldur sam-
félagið. Unglingurinn er enn í
þeirri aðstöðu, að hann
er likamlega fullvaxta, en verð-
ur að látast vera ungviði, sam-
félagið krefst þess af honuim.
Þær bókmenntir, sem honum
eru ætlaðar, geta þvi ekki
fjaillað um hann sjálfan bein-
linis, heldur það, sem samfé-
lagið v4H, að hann sé. Þessi
unglingasaga Jennu og Hreið-
ars er því merkileg stúdia,
samfélagsiega séð, og vekur
fieiiri spurningar en hún lætur
sivarað,
n
Sú staðreynd, að þroskuðum
unglingum er ekki ætlaður
staður í bókmenntunum, kann
að valda þvi, að sumir, sem lesa
bækur í barnsku, hætta því
upp úr fermingairaldri og
byrja ekki á þvi síðan, fyrr en
þá helzt á gamals aidri. Lax-
ness kann að hafa hitt nagi-
an á höfuðið í Ijóði nokkru;
Mannaböm eru merkileg /
mikið fæðast þau smá, / þau
verða leið á lestri í bók, / en
lángair að sofa hjá.
En allt uim það — hinir, sem
byrja snemma að lesa bækur
og verða ekki leiðir á þvi,
heldur halda því áfiram, skipta
smám saman yfir — um ferm-
imigaraldurinn eða svo — frá
bairnabókum til fullorðins-
bófca, og þegar kemur
á menntaskólaaMur, eru þeir
orðnir sem hverjir aðrir bók-
lesendur. Ég minmist þess ekfci
frá miinmi menmtaiskóiatið, að
óg sæi mokkru simni nokkurn
nemanda með barnabók i
hönduim — þeirra, sem ég vissi
á aninað borð iðka bóklestur
— en allmargir nemendur
komu þá í menmtasikóla
fjóirtán ára. Hims vegair tóiku
menn að diskútera Kiljan
og Hagalín i öðirum bekk, og í
fjórða bekk taldi enginn sér
ofverk, sá sam einiu sinni
hafði áihuga á skáldskap, að
fylgjast dáiítið með heimsbók-
menntunum. Fráhvarfið frá
bannabókmennitunum mun þó
ekki í öllum dæmum hafa staf-
að af ylfiriæti, þó unglingar á
gelgj uskeiði séu að vísu alira
manna uppnæmastir gagnvart
því að vera bend'laðir við
barnaisfcap, heldur aif hinu, að
flestir miumu hafa talið sig fuill-
lesna á því sviðinu.
Gamga má út ft"á því sem
gefinu, að allar góðar barna-
bðkmenntir höfði til fólks á
öllum aldri. Eins er um aðr-
ar sígiidar bókmenntir, þær
eiga lilka erimdi til barna, ailt
niðuir til unga aldurs. Sú var
tíðin, að börn byrjuðu snemma
að lesa íslendingasöguir og
þjóðsögur og bjuggu að alla
ævi. Piltur og stúlka og Mað-
ur og kona vekja drjúga
skemmtun meðal barna með
öllu sínu spaugi og spéi. Halla
og Heiðarbýlið Jóns Trausta
hlýtur að örva imyndun fóliks
á ölluim aldri, bauna jafnt sem
fuilílorðinna. Þar vantar ekki
spennuna. Fjallkirkjan Gunn-
ars Ounnai'ssonai' er að vissu
leyti barnasaga, þat' sem lengst
er gireint fra drengnum Ugga
uugum og barnsleguim hugar-
heimi hans. Þó stígandi sé ekki
miikil i því vetki, gerist nóg í
hverjum kafla, til að hvert
barn ætti að flnna þair full-
næging ævintýraeðlis sins.
Sumar sögur Kristmanns Guð-
muindssonar, Guðmundar G.
Hagaiíns og Halldörs Laxness
Mjóta að freisita barna, t. d.
Stiröndin blá eftiir Krisbmann,
Hiitt lætur veröldin eft-
ir Hagalín (sem er bein-
linis saga ungs drengs) og
Salka Valka eftir Laxness,
sem byrjair á Sölku sem ungri
telpu. Hafi eitthvað í þeirri
sögu forðum þótt Mtt við barna
hæfi, held ég sú ííð sé liðin. 1
því sambandi má minna á, að
einu sinni þótti Upp við fossa
líka „djörf“ saga og ekki við
unglinga hæfi. Nú er hins veg-
ar ár og dagur, síðan hún var
send á markað í útgáfu, sem
var ailt eins ætluð unglingum.
Sagan Litbrigði jarðarinnar
eftir Ólaf Jóh. Sigurðsson hef-
ur hundfað prósent endur-
minnimgagildi fyrir þá, sem
lifðu umglinigsár sín á miilli
styrjaldanna. En skii'skot-
ar hún í þvílikum mæli til nú-
timaunghnga? Þvi miður verð-
ur það að teljast vafasaimit.
Engu að síður ættu þeir að
finna í henni lifssamminda-
gildi, og fárra skáldverka eiga
unglingar völ, er rituð sé á
betra máli, svo mikið er víst.
III
Hér hafa verið talin upp
nokfcur sígild verk íslenzkra
fagurbókmennta, sem teljast
mun ekki aðeins hugsanlegt,
heldur hreint og beint æskilegf
að börn og unglingar lesi. En
ekki tjóir að kretfjast, að börn
— frernur en fullorðið fólk,
lesi eintómar „góðair bók-
menntir“. Sérhver lesandi á
rétt á að velja og hafna, hvort
sem hann er unguir eða gaimall.
Sakamálasögur hafa löngum
veinð vinsælt lesefni, einkum
með karlkyninu. Sheriock
Hoimes kann að vera í gildi
enm. Sú var tíðim, að reyfarar
tölidust verst-i ófögnuður alls
prentaðs máls. Það var, meðan
þeir bemlínis kepptu við fagr-
at' bókmenntir. Nú eru þeir
meðteknir með meira jafnaðar-
geði, og ég held, að þeir spilli
ekki fyi'it' góðum bökmenntum,
geti jafnvel orðið til að greiða
götu þeirra til iesenda. Á ég þá
við hreinar sakaniálasögur, en
ekki við fjáiglegar lýsingar á
morðum og hryðjuverkum.
Á sama hátt og karlmetin
kjósa sér rómana um tilþrif og
átök hallast kvenþjóðin að
væmnum ástairsagum, sem enda
vel. Slíkar bókmenntir hafa
aldrei verið taldar hættulegar,
enda jafnan miðaðar við siða-
regluir síns tiima; sjaldan farið
„djarft" í sakirnar; meir um
orð en athafnir. En sannariega
eru þessar bókmenntir ennþá
fjær raunveruleikanum en reyf-
arai'nir. Langfæstum lesendum
reyfara kemur þó til hugar að
breyta bókstaflega eftir þeim,
Öðru máli gegnir um unglings-
stú’tkur, sem sökkva sér niður
í ástaHsögur. Hiliingamynd
þeirra af lífinu getur mótazt af
hinum óraunveruieg'u bó’k-
menntum. E’fist einhver um
það, skyldi hann flletta upp í
s p u r n t tigadáikum vikublaða.
Við íslendinigar höfum ekki
eignaat innlendar sakamáia-
bókmenntir, svo heitið geti.
En væmnar ástarsögur hafa
riöið hór húsum áratugum sam-
an, og sýnast etóki horfur á, að
linni.
IV
Svo eru ljóðin. Meðal barna-
bókmeninta kveður minna að
þeim en sögum, miklu minna.
Ekki veit ég, hversu fá prósent
útgefinna barnabóka eru ljóða
bækur; veit ekki heidur, hvort
það hefur nokkru sinni verið
kamnað, en hygg, að þau séu
harla fá. Og aðeins fá þekkt
ljóðskáld hafa gefið sér tóm til
að yrkja gagngei't fýrir börn.
Tel ég það miður farið, þvú
börn eru í eðli sinu móttæki-
leg fyrir Ijóöræna hrynjandi,
og nú orðið munu þau vera
eini aldursflokfcurinn, sem
rækir þá gömlu þjóðlegu iþrótt
að læra Ijóð utan bókar; vegna
Skyldukvaöar að vísu. Sum
Ijóð henta böi'num betur en
önnur. Bezt henta þeim auð-
skilin Ijóð; Ijóð, sem fjalla
um börn; Ijóð, sem skírskota
til barna með öðru móti; gam-
ansöm Ijóð og svo framvegis.
Ótrúlegt er, að greind böm
hafi ekki gaman af skopkvæð-
um Jóns Þorlákssonar og
Stefáns Ólafssonar, aðeins ef
þau komast í kynni við þau.
En sá er hængurinn, að þau
grafa slika hluti tæpast upp af
sjálfsdáðuim, og útgáfur þær,
sem til eru á verkum þessara
skálda, fi'eista ekki ungmenna.
Ljóð, sem æí>Iuð eru börn-
um, ætti að pranta í sérstök-
um útgáfum, myndskreyttum,
en sli'kar útgáfur eru ekki til
(ég tel ekki sfcólaljóð og aðr-
ar lesbækur, sem ætlaðar eru
tiil kennslu). Þannig mætti
t. d„ auk fyrrnefndra skálda,
velja úr Ijóðum Jónasar Hall-
grímssonar, Páls Ólafssonar og
Þorsteins Erlingssonar.
Davíð Stefánsson og Tómas
Guömundsson eru — eða voru
að minnsta kosti á mínum
æskuárum — lesnir af ungu
fólki, einkum Tómas. Er ekki
ofmælt, að hinir ljóðelskustu
hafi umgengizt verk hans eins
og helga dóma; fundu í þeim
útrás tilfinninga, sem ella lágu
faldair einhvens staðar í und-
irvitundinni. Steinn Steinarr
hygig ég hafi aldrei náð til
barna eða unglinga (fyrr en i
efri bekkjum menntaskóla
t. d.) þar eð ljóð hans krefj-
ast talsverðrar abstrakt
ímyndunair. Jón úr Vör ættu
þeir að skilja betur. Um þau
skáld, sem yngri eru, atóm-
skáldiin og yngstu skáldakyn-
Slóðina, gegnir sama máli og
hin eldri, að ekki standa þar
allir jaifnir fyrir augum ung-
mennanna. Víst er æskan nýj-
ungagjörn og tekur fegins
hendi öllu, sem ei- frábrugðið
venjunni. Og vissulega má
finna í bókum yngri skáida
ljóð, sem börn hljóta að skilja
og meta. Ég tek sem dæmi ýmis
Ijöð Þorsteins Valdimarssonar
og Einars Braga, auk Sálma á
atómöld eftir Matthías
Johannessen. Siðast nefndu
ljóðin munu þó höfða til stá’lp-
aðra unglinga fremur en
barna, býst ég við. En hér ber
að sama brunni — ekkert af
þessu hefur verið gefið út sér-
staklega fyrir æskuna að þvi
undanskildu, að stöku ljóð
þessara höfunda hafa verið
tekin upp í skólalesbækur. Og
ungmennin munu telja, að
slíkar bókmenntir séu þá ekki
ætlaðar þeim, heldur aðeins
fullorðnum og „þroskuðum“
lesendum, er dómbærir séu um
„bókmenntaigildi“ þessara
skáldverka.
Barnaleikrit eigum við víst
heldur fá, og er leitt til að
vita með hliðsjön af þeirri stað
reynd, að það var einmitt
skólaæskan á sinum tima, sem
kom fyrstu islenzku leikhöf-
undunum til að semja verk
sin — fyrstu íslenzku leikrit-
in.
Sama máli gegnir um lesefni,
sem ekki telst til fagurra bók-
mennta, að þar er ekki heldur
um auðugan garð að gresja,
siður en svo. Greind börn
þyrstir í læsilegan fróðleik um
tækni, náttúru, umhverfi.
Kennslubækur fullnægja ekki
þeirri þörf, þar eð þær eru
jafnan formlegar og oftast l’ika
leiðinlegar. Meðal fjölmennari
þjóða er gefið út talsvert af
léttum, myndskreyttum bókum
um fræðilega liluti handa
æskufólki. Lítt fer hér fyrir
slikri útgáfu, og er það auð-
skilið, þar eð hún hlýtur að
vera kostnaðarsöm og stenzit
erfiðlega, nema markaður sé
atlstór.
Barnablöð hafa komið hér út
áratugum saman, og mun fátt
lesefni hafa þrætt betur þann
gullna meðalveg að skemmta
og fræða jöfnum höndum.
Um aðstöðu æskunnar til að
kynnast þvi lesefni, sem til er
á móðurmálinu, er ekki fagra
sögu að segja. Bækur eru dýr-
ar og útgáfa þeirra jafnan mið
uð við, að þær séu hentugar
tiil gjafa. Og þannig mun böm-
um oftast áskotnast bækur —
sem gjöf frá foreldrum eða
öðru nánu venzlafólki. Gef-
andinn er þó í fæstum tilfell-
um dómbær um það, sem á boð-
stólum er, svo hending ein —
ef ekki afgreiðslustúlka í ein-
hverri bókabúð — ræður val-
inu.
Almenningsbökasöfn þjóna
börnum sem öðrum; Borgar-
bókasafn Reykjavikur gegnir
þvi hlutverki með ágætum, svo
dæmi sé tekið. Hins vegar
rækja skólarnir miður skyldu
sína við bókmenninguna, enda
margir hverjir lélegar fræðslu
stofnanir og enn lakari mennta-
stofnanir, heldur nánast dag-
heimili, sandkassar, geymslur
fyrir æskufólk. Ekki er eins-
dæmi, að í skóla fyrirfinnist
hvorki bókasafn né lesstofa.
Er þá vandséð, hvaða hlut-
verki slík stofnun telur sig yfir
höfuð gegna í samfélaginu.
V
Þar eð hér hefur verið rætt
á við og dreif um raunverulegt
og hugsanlegt lesefni barna og
unglinga, verður ekki látið
undir höfuð leggjast að minna
á að barna og unglingabók-
menntirnar sjálfar hljóta að
vega þyngst á metunuim. Gildi
þeirra fyrir íslenzka bókmenin
ing er ómótmælanlegt, og það
hygg ég flestir viðurkenni í
orði. 1 verki fer hins vegar lítt
fju'ir þeirri viðurkenning, og
hlýtur slíkt tómlæti að hafa
neikvæð áhrif á höfundana,
því sjálfstraust hvers og eins
fer þó að nokkru lieyti eftir
því trausti, sem hann finnur
aðra menn bera til sin.
Nú í sumar gengu rithöfund
ar fram fyrir skjöldu og vökUi
athygli á þessu tómlæti, og er
þess að vænta, að fjölmiðlair,
styrkveitendur og aðrir áhrifa
valdar i þjóðfélaginu taki þá
við sér og sýni þessari bók-
menntagrein ekki minni sóma
en öðrum greinum ritaðs máls.
12. september 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11