Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1971, Blaðsíða 1

Ottó von Bismarck, járn-
kanslarinn þýzki, sagði ein-
hverju sinni: „Hafi ég konurn-
ar með mér, þá er ég úr því
ekki smeykur við karlmennina.
í>að verður þá hægt að ráða
við þá. Mér hefur alltaf þótt
•það iíla farið, að betri helm-
ingur mannkynsins hefur eigi
meiri áhx-if á pólitíkina en nú
er. Ég heimta ekki, að konur
skuli tala í Ríkisþinginu, en ef
þær hefðu dálitið meiri áhri'f á
þingkosningarnar en hingað til,
þá held ég færi betur.“
Það verður nú viðfangs-
efni þessara fya'irlestra að
rekja sögu þess, að íslenzkar
konur fengu kosningarétt og
kjörgengi, og þá. ekki aðeins
til alþingis,. eða hinn pólitíska
rétt, sem menn nefndu sv.o,
heldur einnig kosningarétt
þeiri'a og kjörgengi til sveit-
arstjórna. Inn í þetta spjall
fléttast og menntunarrétt-
indi og réttur kvenna til emb-
ættisstarfa.
Það er upphaf þessa máls, að
með konunglegri tilskipun frá
29. ágúst 1862 var sett reglu-
gerð, þar sem Akureyri voru
veitt kaupstaðarréttindi. 1 3.
gi'ein þessai'ar reglugerðar
segir svo: „Kosningarétt hafa
aQlir fullmyndugir menn (í
danska textanum: aile fuld-
myndige Mænd) sem ekki eru
öðrum háðir sem hjú og hafa
verið búfastir i kaupstaðnum
siðasta árið, þegar þeir að
minnsta kosti borga 2 rikisdali
í bæjargjöld á ári.“ Þessi kosn
ingaréttur var veittur með skil-
yrði um óflekkað mannorð og
eigin f járforræði, og fylgdi
honum þá einnig kjörgengi.
Ákvseði reglugerðarinnar
um kosningaréttinn voru sam-
hljóða ákvæðum í stjórnar-
frumvarpi, sem samþykkt hafði
verið á alþingi 1861, en danska
stjórnin hafði látið semja að
óskum og eftir tillögum Akur-
eyringa. Nú er vafalitið, að
hinn danska texta regJugerðar-
innar hefur átt að skilja svo,
að þar væri einungis átt við
karlmenn (Mænd), en þar sem
þetta var þýtt á 'islenzku: allir
í’ullmyndugir menn, var talið
vafasamt síðar, hvort með
þessu væri ekki bæði átt við
karla og konur. En eitt er vist.
Þegar eftir gildistöku reglu-
gerðarinnar vildi kjörstjórnin
á Akui’eyri ekki sytnja konum
kosningaréttarins. Því miður
hef ég ekki fundið kjörski'ár
við bæjarstjórnarkosningarnar
á Akureyri frá þessum tíma,
svo ekki verður séð, hvort
kona hefur komizt .þar inn
kærulaust, en sjálfar kjörbæk-
urnar eru enn t il, og þar er
skráð skýrum stöfum, að í
fyrstu bæjarstjói’narkosningu
á Akureyri 31. marz 1863 hafi
fyrsti kjósandinn verið
Madame Wilhelmine, og eins og
þá var titt, er einnig tilgreint,
hverja hún kaus. Maddama
Vilhelmina Lever, höndlunar-
borgarinna, er þvi ekki aðeins
fyrsti kjósandi til bæjarstjórn-
ar Akureyi'ar, heidur fyrsta
konan, sem kýs í sveitarstjórn-
arkosningum á íslandi. Hún
kaus einnig skoðunarmann
bæjarreikninga þetta sama ár,
og 3. janúar 1866 er bókað, að
Mad. Vilhelmine Lever hafi
kosið. Síðan sést nafn hennar
ekki fi'amar í kjörbókum Ak-
' ureyi'ai’kaupstaðar, enda tók
nú að haila undan fæti fyrir
henni. Um ViiheJmínu þessa
hef ég fyrr í vetur flutt sér-
stakan útvarpsþátt, svo að um
hana vérður ekki fjölyrt að
sinni. En vért er að hafa það
í minni, að hún kýs fyrst 18
árum áðúr en iög um takmark-
aðan kosningai'étt íslenzkra
kvenna til sveitarstjórna eru
staðfestl
Ekki veit ég, hversu fjöltal-
að hefur verið útifrá um Vil-
heimínu Lever og kosningarétt
kvenna á Akureyri, en hafi
þetta spui’zt út og þótt sæta
tíðindum, sem ég efa, þá virð-
ast menn ekki hafa kippt sér
upp við siíkt, þvi að 26. jan.
1866, er sett var reglugerð um
kaupstað á ísafirði, var 3.
grein hennar höfð orði til orðs
eins og í Akureyrarregiugerð-
inni, og sömu ákvæði um kjör-
gengi einnig. Ekki er mér
kunnugt um, að nokkur kona á
Isafirði hafi að óbreyttum
Qandslögum kosið í ki-afti þess-
arar reglugerðar.
Tilskipun um sveitarstjórn á
íslandi var gefin út 4. maí
1872, og koma þá hreppsnefnd-
ir til sögunnar. Þriðja grein
þessarar tilskipunar hljóðar
svo: „Kosningarétt og kjör-
gengi til hreppsnefndar á hver
búandi niaður í hreppnum sem
hefur ófiekkað mannorð, er 25
ára að aldri og er ekki öðrum
háður sem hjú, ef hann síðasta
árið hefur haft fast aðsetur í
hreppnum og goldið til
hans þarfa, stendur ekki í
skuld fyrir þeginn sveitar-
Um kosningarétt
!te,.,sS °s kjörgengi
íslenzkra kvenna
Eftir
Gísla Jónsson
menntaskóla-
kennara
FYRSTA
GREIN
styi'k og er fjár síns ráðandi."
Svo mun hafa verið skilið, að
með orðunum Iiver búandi mað-
ur í hreppnum væri eingöngu
átt við karlmenn, enda veit ég
ekki til þess, að nokkur kona
hafi kosið til hreppsnefnd-
ar eftir þessari tilskipun. Þó er
orðalagið hér engan veginn
ótvirætt, svo sem brátt sést.
Á alþingi 1879 var flutt
frumvarp um stjóm safnaðar-
málefna. Flutningsmenn voru
sr. Arnljótur Ólafsson (1. þm.
N.-Múl.), sr. Þórarinn Böðv-
arsson (2. þm. G.-Kjós.), og
Einar Ásmundsson bóndi í
Nesi (1. þm. Eyf.). Fjórða grein
þessa frumvarps var svo:
„Hver sóknarmaður, sem geld-
ur til prests og kirkju, hefur
atkvæðisrétt á safnaðarfundi
og kosningarétt og kjörgengi
til sóknarnefndar." Um þessa
grein var lítið rætt, og varð
hún óbreytt að lögum. En at-
hygli vekur ræða Jóns Péturs-
•sonar (3. konkj.) um þetta
atriði, einkum vegna þess, að
hann var þá æðsti dómari á ís-
iandi, forseti landsyfirrétt-
arins. 1 Alþingistíðindum er
ræða hans endui'sögð á þessa
ieið:
„Jón Pétursson kvað sér
þykja frumvarpið gott og mjög
svo frjáislegt, t.d. í þvi að gefa
konum og körlum jafnrétti, það
væri. mikið nýmæli, en hlyti þó
að vera meiningin í frumvarp-
inu, þar serri öll réttindi vaéru
bundin við það, að hlutaðeig-
andi gyidi tid þi;ests og kirkju,
en það gjörðu jafnt búandi
konur sem búandi karlar. Eft-
ir þessu gætu konur komizt í
sóknarnefnd, en þar sem sókn-
arnefndarmenn ættu lika að
vera meðhjálparar, þá gæti
hann eigi neitað því, að hann
mundi kunna lakar við að sjá
konu vera meðhjálpara ..
Þessum skilningi háyfir-
dómarans var ekki andmælt, og
hér er vert að staldra við orð
hans, bnandi konnr, sbr. orð til
skipunarinnar frá 1872, að
hver búandi maður o.s.frv.
skuli hafa kosningarétt og kjör
gengi.
Þorlákur Guðmundsson er
maður nefndur, f. 1834, d. 1906.
Hann var íyrst bóndi á Mið-
feiii í Þingvallasveit, siðan í
Hvammkoti (Fífuhvammi) á
Seltjarnarnesi og loks i Eski-
hlið við Reykjavík. Þoriákur
var maður óáleitinn, en fastur
fyrir og höfðingjadjarfui', orð-
snjall og braut upp á ýmsum
nýjungum. Hann var þingmað-
ur Árnesinga 1875—‘99. Á
fundi neðri deildar alþingis 12.
júií 1881 kom á dagskrá fi'um-
varp Þoi'láks Guðmundssonar
(1. þm. Árn.), svohljóðandi:
„Ekkjur og aðrar ógiftar
konur, sem standa fyrir búi eða
á einhvern annan hátt eiga
með sig sjálfar, skulu hafa
kosningarétt, þegar kjósa á í
hreppsnefnd, sýslunefnd og á
safnaðarfundum, ef þær eru 25
ár-a og að öðru leyti fuiinægja
öllum þeim skilyrðum, sem lög
ákveða fyrir þessum réttind-
um.“
Þoi’iákur flutti með frum-
varpi þessu stutta framsögu-
ræðu, taldi, að allir mundu
verða að kannast við, að rétt-
ur islenzkra kvenna hefði um
margar aldir vei'ið fyrir borð
borinn. Hann tók til dæmis, að
ekki væru liðin nema 30 ár,
siðan systur hefðu tengið jafn-
rétti móts við bræður til arfs.
Áður en við hlýðum á fleiri af
í'öksemdum Þorláks, skulum
við hyggja betur að þessu með
erfðajafnréttið. Það mál var
rætt á alþingi 1847, öðru ráð-
gefandi alþingi íslendinga.
Heizti taismaður erfðajafnrétt-
isins var Páll Me’steð eidi’i,
i