Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1971, Side 10

Um kosningarétt
og kjörgengi
íslenzkra kvenna
Framh. af bls. 3
um mönnum og afla þeim frægð
ar og vinsælda meðal frjáls-
lyndra manna í útlöndum, seg-
ir hann. Þetta var og óviða
komið á í Evrópu. Þó hafði
mjög takmarkaður hluti
(kvenna fengið kosningarétt til
sveitarstjórna í Englandi, Sví-
þjóð og í ríkara mæli í Finn-
iandi, sem ætíð var í farar-
broddi í þessum efnum í Evr-
ópn. í Danmörku máttu konur
t.d. bíða til 1918 eftir þessum
réttindum.
Hér heima virðist mér,
að lögin hafi ekki vakið mjög
mikla athygli, og konur létu
sér heldur óbrátt um að nota
hin fengnu réttindi.
Fyrst kvenna varð til þess,
svo að ég viti, Andrea Guð-
mundsdóttir saumakona á ísa-
firði 2. janúar 1884, og 2. janú-
ar 1885 kaus Anna Þorleifs-
dóttir ekkja á Akureyri til
bæjarstjórnar þar. Má vera, að
íleira slíkt fyndist, ef vandlega
væri leitað í kjörbókum frá
landinu öliu. Það skýtur því
meira en lítið skökku við í
frétt ísafoldar um bæjarstjóm
arkosninguna i Reykjavik 3.
janúar 1888, en þar sagði:
„Bæjarsfjómarkosning þessi
verður iiklegast einhvem tima
talin merkileg í sögu landsins
fyirir það, að það mun hafa
verið í fyrsta skipti, er kona
hefur hagnýtt sér kosningarétt
þann til sveitarstjómar, sem
konum hér á landi var veitt-
ur með lögum fyrir nær 6 ár-
um og frægt er orðið viða. Þær
sfóðu nú 10—12 á kjörskrá hér
sem áður. Ein hafði nú loks
einurð á að koma á kjörfund."
Þetta voru orð Isafoldar, og
konan, sem átt er við, var
Kristín Bjamadóttir frá Esju-
bergi, en þá höfðu sem sagt að
minnsta kosti þrjár aðrar kon-
ur á íðlandi haft í sér einurð
þá sem Isafold talar um.
Vikjum nú aftur að lögunum,
sem alþingi hafði samþykkt
1881 um bæjarstjóm á Akur-
eyri, þar sem konum var veitt
kjörgengi. Ekki hlutu þau náð
íyrir augum Nellemans tslands
ráðherra í Kaupmannahöfn,
þegar undir hann var borið,
hvort konungur skyldi stað-
Útcefandi; U.t. Árvxkur, Reykjavik
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson
Kltstjórar: Matthías Johannessen
Eyjólfur KonráO Jónsson
A&UtíarrlUtJ.: Styrmir Gunnarsson
Ritstj.fltr.: Gisli Slturðsson
Autlýsincar: Árnl Garðar Kristinsson
RlUtJórn: Aealstrwtl 6. Síml ltl«*
festa þau. Athyglisvert er, að
landshöfðingi, Hilmar Finsen,
hafði ekkert haft við frum-
varpið að athuga í meðferð
þingsins, en harun fékk nú Ak-
ureyrarfrumvarpið i höfuðið
aftur með bréfi íslandsráð-
herra 23. mai 1882. Þar segir:
„Að visu er lagafrumvarp
þetta í flestum atriðum ssim-
kvæmt þeim lögum, sem annars
gilda sem stendur um sveitar-
stjórn á íslandi, einkanlega til-
skipun 20. april 1872 um bæj-
arstjóm í kaupstaðnum
Reykjavik. En auk þess að það
víkur frá þessari tilskipun í
ýmsum atriðum, er ráðgjafinn
sér eigi næga ástæðu til að
bregða útaf, er einkum þó ein
ákvörðun í þvi svo löguð, að
ráðgjafinn hefur fyrir þá sök
eigi getað ráðið til, að það næði
staðfestingu. Því að þar sem
konura í 4. grein frumvarpsins
er veittur eigi kosningaréttur
aðeins, heldur og kjörgengi í
bæjarstjóm, þá er hvort
tveggja, að það er óráðlegt í
sjálfu sér, enda er það og í
beinni mótsögn við lagafrum-
varp það, er alþingi samþykkti
um kosningarétt kvenna."
Og verður þetta siðasta að sjálf
sögðu ekki hrakið.
Þá segir í bréfinu, að auð-
sætt sé, að alþingi hafi kannazt
við, að eigi væri ástæða til að
veita konum kjörgengi yfir höf
uð, og virtist ekki ástæða til
að gera umdantekningu í einu
sveitarfélagi. Ráðherra lagði
því til við konung, að hann
synjaði frumvarpinu staðfest-
ingar, enda gerði konung-
ur svo.
Stjórnin lét nú endursemja
Akureyrarfrumvarpið og lagði
það í nýrri mynd fyrir alþingi
1883. Þá er fjórða greinin
orðin svo:
„Kosningarétt hafa alllir
karimenn í kaupstaðnum, sem
orðnir eru fullra 25 ára að
aldri, þegar kosning fer fram,
eru eigi öðrum háðir, hafa ver-
ið heimilisfastir í kaupstaðnum
eitt ár, hafa öflekkað mamnorð,
eru fjár síns ráðandi og
eigi lagt af sveit, eða hafi þeir
fengið sveitarstyrk, þá endur-
goldið hann eða verið gefinn
hann upp, en greitt skulu þeir
hafa að minmsta kosti fjórar
krónur I bein bsejargjöld síð-
asta árið. Kosningarétt hafa og
ekkjur og aðrar ðgiftar konur,
er fullnægja skilyrðum þeim,
er sett eru í lögum 12. maí
1882 um kosningarétt kvenna,
og í grein þessari. Kjörgengur
er hver sá karlmaður, sem
kosiningarétt hefur.“
í athugasemdum stjórnarinn-
ar við frumvarpið er getið
bréfs ráðherra til landshöfð-
ingja, og þar segir einnig, að
baejarstjórn Akureyrar hafi
lýst því yfir, að hún væri ekk-
ert á móti þeirri breytingu, að
kjörgengi kvenna yrði niður
fellt. En hvað sem því liður,
var hinn upphaflegi flutnings-
maður, Einar Ásmundsson
ekki ánægður. Hanin sagði við
1. umræður um nýja stjórnar-
frumvarpið, að kunnugt væri,
að frumvarpið, sem synjað var
um staðfestingu, hefði ver-
ið samið af þinginu fyrir tveim
árum og efri deild vandað það
eftir föngum, enda hefði það
gengið nærri umræðulaust og
óbreytt gegnum þingið. Það
hefði því verið ætlandi, að
frumvarpið hefði verið hagan-
legt og átt vel við og mundi
því öðlast staðfestingu stjórn-
arinnar. „En þetta hefur farið
á annan veg. Stjórnin fann hér
þá hneykslunarhellu, sem
felidi það. Þetta voðalega atr-
iði var sú heimild, sem frum-
varpið veitti til að kjósa kon-
ur í bæjarstjónnina. Af þessari
ástæðu neitaði stjórnin að sam-
þykkja frumvarpið, en hefur
nú lagt fyrir þingið annað
frumvarp, að mestu samhljóða
hinu, nema hvað þessi heimild
er numin burt, þvi í þessu
stjórnarfrumvarpi er mjög lögð
áherzla á, að karlmenn einir
verði kosnir í stjórnina. Já,
þetta er tekið fram með þeirri
áherzlu, að ég hefi eigi í nokkr
um lögum séð slíka áherzlu
lagða á kynið. Þrátt fyrir
þetta ætla ég þó fyrir hönd
kjósenda minna að sætta mig
við þetta frumvarp.“
Fleiri tóku ekki til máls við
1. umræðu, og við 2. umræðu
sagði Einar reyndar, að hann
felldi sig yfir höfuð vel við
breytingar stjórnarinnar á
frumvarpinu. Á kjörgengi
kvenna var ekki framar
minnzt. Fór svo frumvarpið
umræðulaust og mótatkvæða-
laust gegnum neðri deild, og
var þar nú engiran til að mæla
fyrir kjörgengi kvenna, enda
Jón landritari horfinn af þingi
og þess um heimi.
Sama ár, 1883, flutti Þor-
steinn Thorsteinsson, brauð-
bakari og kaupmaður (1. þm.
Isaf.) frumvarp til laga um
bæjarstjórn á Isafirði. Þar eru
ákvæði um kosningaréttinn og
kjörgengið tekin orðrétt upp
úr stjórnarfrumvarpinu um
bæjarstjórn á Akureyri. Ekk-
ert var rætt um kjörgengi
kvenna í sambandi við ísa-
fjarðarfrumvarpið, og fór það
umræðulítið og andspyrnulaust
gegnum þingið.
Áður en næsta alþingi kæmi
saman 1885, hóf nýtt blað
göngu sina í Reykjavík, Fjall-
konan, undir ritstjóm Valdi-
mars Ásmundssonar. Með Waði
þessu eru kvenréttindi tekin til
opinberrar umræðu utan sala
aiþingis. í 1. og 2. tölublaði 2.
árgangs, 1885, er löng
hugvekja um kvenfrelsi, þar
sem mælt er með því á öllum

sviðum og ítarlega fjallað um
stöðu kvenna bæði erlendis og
hérlendis. Verður að ætla, að
ritstjórinn sjálfur sé höfundur.
Hann kvæntist þremur árum
seinna Bríetu Bjamhéðinsdótt-
ur, sem mjög á eftir að koma
við þessa sögu. Ekki segir
Bríet berum orðum, er hún
minnist þessarar greinar löngu
seinna í ræðu 7. júlí 1915, að
Valdimar væri höfundurinn,
en hún segir, að þetta sé fyrsta
greinin, sem hún hafi lesið i ís-
lenzkum blöðum um kvenrétt-
indamálið. En í 11. blaði sama
árgangs, 5. júní 1885, hefst
grein, sem nefnist Nokkur orð
um nienntun og réttindi kvenna
eftir unga stúlku i Reykjavík,
eins og segir í undirfyrirsögn.
Vitir greinarhöfundur uppeldi
kvenna og krefst sömu mennt-
unar og uppeldis fyrir dætur
og syni. Drepur og lítillega
á kosningarétt sjálfstæðra
kvenna í sveitarmálum, sem
illa sé notaður af þeim konun-
um, þó að töluverða þýðingu
hafi. Greinin var undirrit-
uð Æsa, og leiddu menn mjög
getum að því, hver vera myndi.
Játaði Briet síðar að vera höf-
undurinn, og væri þetta sín
fyrsta ritgerð og sömuleiðis
fyrsta ritgerð, sem hér á landi
birtist eftir konu. Aðal drætt-
irnir í ritgerðina hefðu orðið
til, þegar hún var aðeins 16
ára, en lengi hefði hún ekki
árætt að sýna hana neinum.
Bríet Bjarnhéðinsdóttir
fæddist 1856 á Giljá í Vatn.sdal,
dóttir Bjarnhéðins Sæmunds-
sonar og Kolfinnu Snæbjarn-
ardóttur. Kolíinna og sr. Arn-
ijótur Ólafsson voru systkina-
böm, og eftir andlát föður síns
fór hún til Amljóts frænda
sins og fékk að gramsa i hinu
fágæta bókasafni hans. Var
hún síðan á kvennaskólanum á
Laugalandi í Eyjafirði 1880—
‘81 og lauk prófi með yfirburð-
um eftir eins vetrar nám. Þá
var hún um hríð heimiliskenn-
£iri hjá Þórði Guðjohnesen
kaupmanni á Húsavik, en flutt-
ist síðan til Reykjavíkur og
fékkst lítils háttar við
kennslu, unz hún giftist Valdi-
mar Ásmundssyni ritstjóra,
sem fyrr segir.
Þá er komið að manni þeim,
sem fyrstur lagði til að lög-
leiða kosningarétt kvenna til
alþingis. Það er áðurnefndur
Sighvatur Ámason bóndi í
Eyvindarholti í Vestur-Eyja-
fjallahreppi. Árið 1885 flytur
hann á alþingi þetta frumvarp:
1. grein. Ekkjur og aðrar
ógiftar konur, sem standa fyr-
ir búi eða eiga með sig sjálf-
ar, skulu hafa kosningarétt til
alþingis, ef þær fullnægja skil-
yrðum þeim, sem körlum eru
sett í 17. grein stjórnarskrár-
innar.
Frainh. í næsta blaói.
J.
Guðmundur Magnússon byrj-
ar utanferð sína 1904 með því
að fara upp úr áramótum til
Kaupmannahafnar, og dvelur
þar um tíma, Honum er nú ofar
lega í huga að reyna að komasit
hjá því að halda áfram við
prentarastörf, þegar heim
komi; geta séð sér farborða
með öðru móti, og svo að meiri
tómstundir verði til skáldskap-
ax.
Hannes Hafstein kemur tíl
Kaupmannahafnar í febrúar
1904, nýskipaður ráðherra.
Guðmunclur Magnússon skrifar
honum:
„p.t. Kaupmannahöfn,
Ny Ösitergade 10.
25. febrúar 1904.
Hæsitvirti ráðherra!
Af því ég tel það efasamt að
yðar Excellence geti veitt mér
áheyrn þann stutta tíma sem
við báðir erum hér í Kaup-
mannahöfn, ræð ég það af að
skrifa yður þessar línur, sem
þó eru að mestu leytd privat,
þó þær annars ei,gi að flytja
yður erindi, sem er mjög þýð-
ingarmikið fyrir mig.
Um leið og ég leyfi mér að
óska yðar Excellenoe til ham-
ingju í tilefni af stöðu yðar, get
ég ekki bundist þess að láta í
ijósi hjartanlega hluttekningu í
tilefni af hryggðartilfelli því,
sem nýlega hefur borið yður
að höndum. (Hannes Hafstein
hafði þá nýiega misst elztu dót't
ur sína.)
Mér þykir það leitt ef ég
þarf að baka yður áhyggjur og
fyrirhöfn með erindi mínu, en
það er í sambandi við það mái
efni, sem nú liggur mér þyngst
á hjarta, sem sé hvort ég get
nokkuð fengið að gera þegar
ég kem heim úr utanför minní.
Ég hefi gert mér far urn það
þann tíma, sem ég hefi dvaliö
hér að búa mig undir það að
verða hverjum öðrum jafn
fær í hverja algenga skrifara-
stöðu jafnframt því sem ég
hefi stundað það fagurfræði-
lega og heimspekilega, því
staða er ekki takmark heldur
meðal fyrir mi,g, og þess vegna
stendur mér það ekki á m’klu
hvað ég fæ til að gera ef ég
aðeins gæti fengið eittbvaó.
En svo hefir mér að hinu
leytinu hugkvœmst að reyna
sjáJfur að skapa mér borgara-
lega stöðu, með umboðs-
mennsku eða einhverju þess-
háttar, sem gæti gefið af sér
lifsviðurværi, og nú kem ég að
erindinu.
Bandaríkin í Norður-Amer-
iku hafa nú sem st-’ndur e"gan
konsúl á Islandi. Ég hefi hitt
general-konsúlinn hér að máli
og farið í krimgum það við
hann að verða skinaður kons-
ÚH, og hann hefir tekið máli
mínu vel og sagt mér að sr '.cja.
Hann álítur æskilegt að hafa
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. nóvember 1971