Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1972, Blaðsíða 2

Hann kynntist heimspeki Nietzsches og kynnti sér
hana til hlítar og eins og síðar kemur fram hafði
Nietzsche varanleg áhrif á hugsun Kazantzalds. Hann
hreifst af Nietzsehe fyrir djarfa heimspeki hans: Guð
er dauður, hann var aðeins fölsk ímyndun, huggun
fyrir aumingja; horfumst í augu við hráan raunveru-
leikann og tökum afleiðingunum með karlmennsku,
en til þess þarf hvorki meira né minna en das tíber-
mensch, ofurmennið, súperman; horfumst í augu við
dauðann og hyldjúpt tilgangsleysi lífsins og hrœð-
umst ekki. Kazantzakis reyndi með Nietzsche að
sætta algjöra örvæntingu við algjöra von. Vonin er
líka huggun og þvi föisk og tefur fyrir frelsi manns-
ins. Sé hann án vonar er lífið harla hráslagalegt og
hiýtur að leiða af sér alvarlega örvæntingu. Gfur-
mennið tekur örvæntingunni með ofurmannlegu hug-
rekki og þarf ekki á voninni að halda lengur. Það
er samt ekki aðeins trúin, sem Nietzsche telur hugg-
un fyrir manninn, huggun, sem er um leið f(8sk
vegna þess, að hann á að vera fær um að iifa án
huggunar, listin er Uka huggun, lygi. Nietzsche full-
nægði ekki hugsun Kazantzakis til lengdar, Nietzsche
hafði aðeins rétt fyrir sér að hluta. Ofurmennið var
ný blekking, ný huggun og ný guðsmynd, en svo
erfið blekking, að maðurinn fékk ekki axlað hana,
enda varð Nietzsche geðveikur. Það telur Kazantzakis
m.a. sýna, að kenningin um ofurmennið sé óraunveru-
leg og ósönn. Það er einnig eins og Kazantzakis vilji
stundum meina, að árangur þessarar hrokafullu
r kenningar Nietzsches um ofurmennið hafi birzt beint
og óbeint i seinni heimsstyrjöldinni.
2.
Næsti áhrifamaður á hugsun Kazantzakis er
Búddha. Ahif hans á Kazantzakis eru ekki eins djúp-
tæk og áhrif Nietzsches, þeirra gætir fyrst og fremst
óbeint, þ.e_as. 1 iifsafstöðu, fráhvarfi frá daglegu
amstii. Búddha hrífur hann sem ofurmennið, sem
hafði sigrað efnið og veraldarvafstrið, lífsþjáninguna
og Hfsóttann. 1 samtali Búddha og Ananda, eins og
Kazantzakis hugsar sér það, tala þeir eitt sinn um
hhm fullkomna frelsara mannsins, þá segir Búddha:
,,Hann er sá freisari, sem frelsar manninn frá frels-
unium." Þannig sér hatnn Búddha fyrst í stað sem
eins konar ofurmenni skv. hugmynd Nietzsches, frels-
arann, sem er aJgjöriega frjáls, óttast ekkert og vonar
ekkert En skjótt verður Kazantzakis fyrir áhrifum
úr annarri átt, frá Lenin.
» Lcnin hafði mikil áhrif á Kazantzakis og hneigir
hugsun hans um skeið frá aðgerðarleysi búddismans
að þjóðfélagslegum aísldptum. Hann hreifst mjög af
byltingunni í Rússlandi 1917 og sama ár ákveður
hann að hefjast handa og stofna fyrirtæki, námufyrir-
tæki. Hann fer í þeim erindum tíl Grikklarads og
hittir á leiðinni Georg nokkurn Zorba, sem hann rseð-
ur til sín I vinnu. Zorba varð Kazantzakis meira en
námuverkamaður eins og kunnugt er. Bókina um
Zorha skrifaði skáldið árið 1946. Fyrirtækið fór reynd-
ar á hausinn, en stjómimálaleg og félagsleg afskiptt
Kazantzakis dvtna ekki fyrst um sinn. Honum er
bo&ð tíl Sovétríkjanna og síðar aftur, þá ferSaðist
hann Jengi um hið nýja ríkjasamband og skrifaði
ferðapístla. Smám saman dvtnar áhugi hans á komm-
únismanum unz hann segir að fuliu skilið við hann
um 1980. Honum fannst kommúnisminn ekki upp-
fyUa andlegar þarfir mannsins. Um skeið ferðaðist
hanii vtða, um Palestínu, Egyptalænd, Spán og Italiu.
r Á Italíu dvaldist hann löngum í borg heilags Franz,
Assisi. HeUagur Franz var skáldinu afar kær og um
hann skrifaði hann eina Ærægustu bók sma.
Kazantzakis vann mikið að þýðingum á nútíma
grisku, hann þýddi verk Darwins, Bergsons, Ecker-
mánns, Nietzsches, Platons o.fl. Árið 1932 þýddi hann
Divinia Comedia eftir Dante og litlu siðar lauk hann
við það verk, sem gjaman er kallað aðalverk hans,
það er epískt ljóð upp á 40 þúsund ljoðlínur og gæti
kallast á íslenzku „Nútima Odysseifur". Þegar hér er
komið sögu er Kazantzakis um það bil fimmtugur
og verða nú nokkur þáttaskii í iifi hans. Hann fer
að hugsa sjálfstætt á annan hátt en áður. Hugsun
hans er engu að síður rækilega mótuð af Nietzsche,
Búddha, Lenin og síðast en ekki sízt Kristi. Kazantz-
akis er sjálfur hinn mikli nútíma Odysseifur, sem
gengur sina miklu, miklu göngu frá Fransiskanaskól-
anum á Krit og kemur svo aftur eftir langan tíma.
Heimsstyrjöldin síðari skall á og síðar griska borg-
arastyrjöldin. Eftir hana gegndi Kazantzakis um skeið
embættí menntamálaráðherra Grikklands. Hann
sagði af sér þvi embætti, yfirgaf Grikkland og settist
að í Frakklandi og vann um skeið sem yfirmaður
þýðingadeildar UNESCO. Hann sagði þvi starfi lausu
innan skamms og helgaði sig ritstörfum á ný og var
hann þá 65 ára. Bjó hann um siig á fögrum, rólegum
stað ásamt seinni konu sinni, sem hann kvæntist 1945,
Helen Kazantzakis. Hún gaf út ævisögu hans eftir
dauða hans.
______________8.______________ ■ -
Á þessu síðasta tímabili ævi sinnar skrifar Kaz-
antzakis þekktustu verk sin. Fyrst kemur út „Griska
dymbUvikan" (sem heitir í bandariskri útgáfu „The
Greek Passion“ en í enskri útgáfu „Christ Recruci-
fied“), sem er meistaraverk. Þessa merku bók lauk
bann við á tveimur mánuðum. Á næstu níu árum
skrifaSi hann átta bækur og meðal þeirra eru fræg-
ustu bækur hans „Frelsið eða dauðann" (Freedom or
Death), „SSSasta freistíng Krists" (The Last Tempta-
tion of Christ), „Heiiagur Franz“ (Saint Francis) og
„Skýrsla til Greco“ (Report to Greco). Á örfáum ár-
um varð hann þekktur um alla Evrópu, bækur hans
þýddar á tugi tungumála og hann tilnefndur oftar en
einu sinni sem Nóbelsverðlaunahafi. Hér verður ekki
greint nánar frá hinni merku lífssögu skáldsins. Hann
lézt á sóttarsæng í Freiburg i Þýzkalandi 1957, hafði
veikzt á ferðalagi um Kína. Þá var hann dáður um
allan heim, dáður og umdeildur. Verður nú gerð nokk-
ur grein fyrir hugmyndum hans um lífið og tilver-
una eftir því sem hægt er að gera á skipulegan hátt,
en það er hreint ekki svo auðvelt vegna þess, hversu
mjög hann hneigist að mystik þannig að hugsun hans
verður ekki auðveldlega færð í fjötra hugtaka og
rökrænnar hugsunar.
Það eru sviptingar í huga hans, hann stendur
í stanzlausri baráttu. Hann tekur lesandann með í
þá hlóðugu baráttu, sem háð er í huga hans um tíl-
ganig lífsins, frelsið, vonina og óttann. Hann skrifar
ekki yfirborðslega, hann skrifar ekki til að skemmta
lesandanum, ekki heldur til að skemmta sjálfum sér.
Jafnvel Zorba gegnir mikilvægu hlutverki í ferð Kaz-
antzakis sem nútíma Odyssedfs, þessari ferð, sem
eitt af andlegum skyldmennum hans hér uppi á ls-
landi kallaði „ferð án fyrirheits". Faðir hans var
strangur og miskunnarlaus við hann, hann óttaðist
föður sinn og segir: „Það var faðir minn sem breytti
blóði mínu í blek.“ Þannig ber að skilja Kazantzakis.
Hann segir svo um sjálfan sig í formála að „Síðasta
freistmg Krists": „Ég hef aldrei fylgt Kristi á hans
blóðugu ferð upp tíl Golgata með slíkri skelfingu.
Fg hef aldrei endurlifað lif hans og þjáningu með
slíkri ógn, sMimnigi og kærleika sem þær nætur og
daga, er ég skrifaði „Síðasta freisting Krists“. Meðan
ég skrifaði þessa játningu um pínuna og hina miklu
von mannkynsins varð ég svo hrærður, að augu mtn
fylltust tárum. Ég hef aldrei fundið blóð Krists falla
dropa fyrir dropa inn í hjarta mitt með slíkum un-
aði, svo ofboðslegri kvöl.“ Hér skal bent á mótsögn
í lifi og ritum skáldsins, mótsögn, sem við nánari at-
hugun er ekki mótsögn, þ.e.a.s. hann kallar Krist
„hina miklu von mannkynsins" en á legsteini sinum
segist hann vera án vonar og frjáls, á þverstæðukennd
an hátt verður von og ekki-von það sama í verkum
skáldsms.
Kazantzakis er skáld föstunnar, samt kemur hann
úr jarðvegi þeirrar kirkjudeildar, sem er kölluð kirkja
upprisurmar. Þannig er hann fuliur af mótsögnum,
ekki endilega þversögnum, sem gerá út af við hver
aðra, heldur skáldlegum andstæðum, sem fylla hver
aðra upp samkvæmt grískri dialektik, og sem þeim ein
um ef til vill leyfist að nota, sem skilur mýstik, sem þor
ir að gefa ímyndunaraflinu lausan tauminn stundum,
þegar hugtök og rökræn hugsun nægja ekki til tján-
ingar. Hann leiðir lesandann út á barm þess, sem
Nietzsche kallaði „the abyss of nothingness" eða hyl-
dýpi tómleikans. Hann leiðir ferðina upp að krossin-
um, inn í örvæntingu Júdasar og náttúrulega gleði
Zorba. Hann segir um sjálfan sig: „Ég veit að ég
verð aldrei fuilkominn listrænt séð vegna þess að
ég reyni af ásetningi að fara út fyrir takmörk listar-
innar, og þess vegna er samræmmu, innsta eðli feg-
urðarinnar, raskað. Því meira, sem ég skrifaði, því
betur laukst það upp fyrir mér, að ég var að berj-
ast, ekki fyrir fegurð heldur fyrir freisun . . . ég
var maður i baráttu og þjáningu, maður, sem teitar
frelsunar." Kazantzakis skrifar ekki tíl skemmtunar,
hann er skáld föstunnar, þjáningarinnar — en jafn-
vel íastan á sinn djúpa tón hinnar æðstu gleði, fast-
an er eitthvert stórfenglegasta samspil þjáningar og
gleði, sem til er undir sólinni.
4.
Hvers vegna skyldi Zorba njóta slíkra vinsælda,
sem raun ber vitni? Svarið er í sjálfu sér afar ein-
falt hverjum þeim, sem þekkir hugsun Kazantzakis.
Zorba er ekki úr takt við mannlega hugstm og til-
finningu, þvert á móti er eitthvað manntegt og „sköp-
unarlegt" (svo nofcað sé allt að þvi guðfræðilegt orða-
lag) við Zorba. Við sjáum andstæðumar Georg Zorba
og Nikos Kazantzadcis eða eins og þeir heita í sögunni
Zorba og Nikos. Nikos er „inteltectuai“ eða eins kon-
ar nútíma „skriftlærður", Zorba er „bara venjulegur
alþýðumaður". Nikos þekkir bækumar, menninguna
og kenningarnar og hann dáist að Zorba fyrir að
geta tjáð sig á „sköpunarlegan" hátt, eða eðlilegan
hátt í dýpstu merkingu, Nikos getur hvorki tjáð
gleði né sorg á eins sköpunarlegan og eðlilegan hátt
og Zorba. Þessi atburður eftir dauða ekkjunnar er
afar lýsandi fyrir þessa tvo óiiku menn:
„f þessari sjálfs-huggun, sem ég hafði öðlazt, var
ég að þvi kominn að tala um ekkjuna; Zorba réttí
fram sinn langa handlegg og setti stóru höndina sína
fyrir munninn á mér.
„Þegiðu," sagði hann dúðraddaður.
Ég hætti, skammaðist mín. Þannig er raunveru-
legur maður, hugsaði ég og öfundaði Zorba af sorg-
inni. Maður með heitt blóð og sterk bein, sem lætur
tárin renna niður kinnamar þegar hann þjáist, og
þegar hann er glaður skemmir hann ekki ferskleika
gleðinnar með þvi að sigta hana gegnumn síu heim-
spekinnar.
Hvi skyldi manni ekki detta í hug Goethe er hann
sagði: „Grá, minn kæri vin, grá er öll teoría." Eða
sjálfur Lúther i visubrotinu, sem eignað er honum:
„Hver sem ekki elskar vin og konur og söng/verður
heimskingi ailt Mfið.“ Nikos er hræddur um að verða
þessi heimskingi í sköpuninni, sem er að öðru leyti
í samræmi. Á bak við Zorba Kazantzakis er sköpun-
artrú grísk-kaþólsku kirkjunnar, kenning, sem áttí
sér tiiveru í vesturkirkjunni í öndverðu eins og sjá
má af orðum og kenningu Ágústlnusar kirkjúföður:
„Sköpunin er góð í sjálfri sér,“ allt, sem er fflt, kem-
ur innan frá manninum sjálfum, sem er faUinn. Nikos
finnur sjálfan sig lífsfirrtan, framandi í samræmi
sköpunarinnar. Aiit, sem fjailar um Mfsfirringu á ein-
hvern hátt virðist eiga hljómgrunn í ríkum mæli í
háþróuðum menriingarlöndum, ef til vill vegna þess,
að menn finna sig hafa raskað jafnvægi sköpunarinn-
ar i náttúrunni og ekki sízt í sínu innra lífi. Menn öf-
unda Zorba af hinni fuilkomnu gleði og líka af hinni
fullkomnu sorg, eða með orðum Kazantzakis einfald-
lega af því að vera „raunverulegur maður“.
Eins og innan sviga er athygMsvert að sjá ofurlitla
mýstik, sem gægist fram í bókinni Zorba. Mýstikin
kemur fram með krafti síðar og bezt í .bókumi
„Skýrsla til Greco“, sem er eins konar úttekt skálds-
ins á sjálfu sér. Hann bregður fyrir sig mýstík í skýr-
imgunni á viðskiptum Zorba við Dame Hortense, sem
kemur fram sem eins konar skuggahrot af „ideunni“
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS_____________________________________________________________________19. marz 1972
►