Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1972, Blaðsíða 11

andi pers&wur, meira a8 segja. á8ur en sagan skýrir
frá kristnitökunni. Það er gem sagt kristinn hugsun-
arháttur fyrir í landtnu, þó kristni sé ekki emnþá
lögtekin og viðurkennd, þetta virðist mér þýða það,
að í tíð höfundar, í þessu tilfelii Grims prests, var
kristni að vísu komin á en ekki enn komin tii fullra
áhrifa, að hans dómi, þrátt fyrir viðleitni ýmsra
góðra manna.
Vegna samamburðar síðar,. ætla ég að flokka nokkr-
ar af persónum Njálssögu á eftirfarandi hátt.
1 fyrsta lagi undirróðursmennina: Mörð og Val-
garð grá, föður hans og Skammkel, „at Hofi öðru“
(nú Minna-Hofi).
1 öðru lagi sáttargerðarrnennina: Þorgeir Ljósvetn-
ingagoða, Snorra goða, Hall á Síðu og Gissur hvita.
1 þriðja lagi hina sáttgjörnu: Njál á Bergþórs-
hvoli, Gunnar á Hlíðarenda, Hrút Herjólfsson, Ketil
í Mörk og Þorgeir skorargeir, svo nokkrir séu nefnd-
ir.
Þessu mæst vil ég litillega ræða nokkra atburði í
Njálssögu og bera saman við atburði, sem gerðust í
tíð Grims.
Árið 1253 er samþykkt á Alþingi: „at þar sem
ágreindi guðslög og landslög, þá skulu guðslög ráða.“
Með öðrum orðum verða guðslög, e.k. hæstiréttur
í tið Njáluhöfundar, saimþykkt þessi hefur átt að
stuðla að því, að deilumálum lyki ekki með Viga-
fcrlum, en verður til þess að auka deilur milli höfð-
l.i'gjavalds og kirkjuvalds, sem ljósast kemur fram í
Staðamálum. 1 Njálu er þessu lýst, eftir því sem ég
bezt fæ séð með setnimgu fimmtardómslaganna, en
þar er því svo fyrir komið, að þau eru þar sett, að
mínum dórni í ákveðnum tilgangi höfundar á undan
kristnitökunni, sem er sagnfræðilega rangt, til þess
að ná atburðarás sinnar eigin samtíðar. Skyldi eng-
inn efast um, að hann (Grímur) hafi ekki vitað
betur.
I Njálu sýna málaferlin á Alþingi, um vi-g Höskuld-
ar Hvítanesgoða og Njálsbrennu, fimmtardómslögin
í framkvæmd og um leið, að dómi höfundar, gagns-
leysi þeirra. Ég er auk þess viss um, að með hinum
miklu málaferlum og flækjum, er hann að sýna fram
á vanmátt allra landslaga gegn róstuim og yfirgangi
Sínis tírna; þvi setji maður þessa mynd inn þar sem
saimþykktin frá 1253 á að koma að gagni, verður út-
koman sú hin sama, eins og saga Árna biskups lýsir
einna bezt, er hún segir frá fyrstu árum hans og
baráttu á biskupsstóli, séð frá sjónarhóli fylgismanna
hans. Frá þeim sama sjónarhóli má benda á getu-
ieysi Sigvarðar biskups, þrátt fyrir góðan vilja að
nýta þessa samþykkt Alþingis.
Athygli&vert er það í Njálu, að um kristniboðun á
íslandi, er einungis sagður sá hluti þeirrar sögu, er
Þangbrandur prestur stóð að, þar sem mestri hörku
var beitt við boðunina. Þetta verður þó skiljanlegt,
þegar haft er í huga viðhorf og aðgerðir Árna og
fyígismanna hans til að koma sínum málum fram.
Þá skulum við hugleiða nokkuð kristnitökuna á
Alþingi, eins og frá henni er skýrt í Njálu með þeim
frávikum, sem gerð voru til samkomulags, þau eru
eins og sagan greinir, að: „bera eigi út börn ok eta
ei'gi hrossakjöt, — s'kal fjörtoaugssök á vera, ef Víst
verður, en ef leyniiega er með farið, þá skal víta-
laust.“ — Og þar strax á eftir: „En þessi heiðni var
afnumin öli á fárra vetra fresti.“
Þetta tel ég eigi að lýsa þeim árangri sem Árni
toiskup hefur náð — og nær síðar, með einbeitni og
hörku í líkiwgu við aðferðir Þanigbrands, enda var
efltir komu hans til Noregis frá þessari för svo hertur
róðurinn af Ólaifi konungi, sem leiddi til þess, að
kristni var lögtekin á íslandi sumarið eftir, sem
kunnu'gt er.
Þessu rnæst mun ég taka ti(l íhugunar nokkrar
persónur í Njálsisögu svo þar með ýmsa atburði í
sambandi við þær til samanburðar samtimamanna
Grims. Er þá komið að þeim kafla, sem hefur verið
einna erfiðasitur fyrir mig, bæði vegna takmarkaðs
bökakosts, og eins vegna hins yfirgripsmikla efnis,
Kirkjan í Odda
sem þar er að finna, enda lanigt frá, að ég hafi getað
tæmt það til fullnustu, læt ég því aðeins fljóta, sem
ég tel mér fært að svo komnu, jafnvel þó að margt
af því taigi freisti manns, sem meiri vafi leikur á um,
hvort staðizt geti.
Til þess samanburðar hefi ég að mestu leyti stuðzt
við Islendingasögu Sturlu Þt,'ðarsonar og Árna sögu
biskups Þoriákssonar, enda mest á þeim að græða
viðvíikjandi þessu efni. Um mat á mönnum og at-
burðum i sögu Árna, má hiklaust fullyrða, að hafi
verið hið sama hjá Grimi og þeim, er skrifaði sögu
Árna, sem var Árni Helgason (bisikup 1304—1320)
systursonur Staða-Árna og eftirmaður hans á biskups
stóli. Hið sama gildir ekki hvað viðkemur Grími og
Sturlu, þótit ekki séu þeir hreinar andstæður, má þvi
finna þar margt, sem hnígur i sömu átt og furðu
keimlikt, eins og reynt verður að benda á með nokkr-
um dæmum, þó af mörgu sé að taka, eftir þvi sem
tilefni gefast.
Sá hluti Njálu, þar ti'l Gunnar á Hlíðarenda fellur,
tel ég að eigi að lýsa ástandinu í landinu á þrettándu
öld, fraim að þeim tíma, er Árni verður biskup, 1269,
þá er konungsvaldið búið að ná öllum yfirtökum í
landinu og hinir veraldlegu höfðingjar einskis megn-
ugir gegn því og nýtt tímabil hefst með baráttu kon-
ungsvalds og kirkjuvalds.
Þá skail snúið sér að fyrirmyndum höfundar, sem
ég hef að þessu sinni augastað á. Verður þá fyrir
mér fyrstur Gunnar á Hlíðarenda, framar í bókina,
í þessu skyni, treysti ég mér ekki, að svo komnu
máli. Hans fyrirmynd tel ég nokkuð öruggt vera,
Gizur Þorvaldsson, jarl, skulum við þvi byrja með að
Hta á, hvernig þeim er lýst, öðrum í Njálu, hinum í
Sturlungu:
STUBLUNGA UM GIZUB ÞOBVALDSSON:
„Gizurr var meðalimaðr á vöxt ok a'lira manna bezt
á sik kominn, vel limaðr, snareygr — ok lágu fast
augun, — ok skýrlegr í viðbragði, betr talaðr en
flestir menn hér á landi, bliðmæltr ok mikill rómur-
inn, en engi ákafamaður ok þótti jafnan iinn drjúg-
ligsfi til ráðgerðar.
En þó bar svo oft til, þá er hann var við deilur
höfðingja eða venzlamanna sinna, at hann var af-
skiptalítill, ok þótti þá eigi víst, hverjum hann vildi
veita. Hann var frændrikr, ok flestir inir beztu fyrir
suninan land ok viðar váru vinir hans.“
NJÁLA UM GUNNAB FRA HLÍÐABENDA:
....Hann var mikili maðr ok sterkur, manna bezt
vigur. . . .
Hann var vænn at yfirliti ok ljóslitaðr, réttnefjaðr
og hafit upp í framanvert, bláeygr og snareygr ok
roði í kinnum, hárit mikit ok fór vel ok vel litt.
Manna kurteisastr var hann, harðgör í öllu, fé-
mildr ok stilltr vel, vinfastr ok vinavandr. Hann var
vel auðigr at fé.“
Það er varfa nein ti'lviljun að koma með sama lýs-
ingarorðið „snareygr“ einnig svo þetta, sem segir
alveg það sama „engi ákafamaðr,"...........ok stiltr
ve1“, þótt orðin séu ekki hin sömu; nánari saman-
burð á þessum mannlýsingum, sem fara i sömu átt,
álít ég hverjum iæsum manni auðveldan tii þess að
sjá, að hér er átt við sama manninn.
Þá er nœst að ra'ða lítilsháttar um Haillgerði, konu
Gunnars, þar verð ég sem annars staðar að fara
stutt yfir sögu, brátt fyrir lokkandi efni.
Margan heifur hneykslað meðferð höf. á þessari
glæsilegu og vel ættuðu konu og talið honum þá
persónusköpun tiil óútmálanlegrar vanvirðu, jafnvel
gengið svo langt, að mikið af svívirðunni hefur bitn-
að á Gunnari, en frá minum bæjardyrum séð, er
þe9su öðru vísi háttað, eins og ég mun nú reyna í
stuttu máli að gera grein fyrir. Skal þá fyrst geta
þess, að mér virðist höf. gera Hallgerði í sögunni að
sni'lidarfegri tá'knmynd konungsvalds'ins í höndum
Framh. á l»ls. 12
Að leysa af sér
svuntu vanans
Ekki skil ég i öðru en fleiri húsmæðrum en mér hafi
stundum orðið hugsað til þess, hvort þær væru nú stadd-
ar í gærdeginum, deginum í dag eða morgundeginum,
þegar þær stóðu við eitthvert vanaverkið: uppþvott, að
leggja á borð, taka af borði eða þess háttar. Reyndar
gæti slíkt hið sama hent útivinnandi konur, sitjandi við
ritvélar, reiknivélar eða saumavélar. Undir slíkum kring-
iimstæðiim verður mér stundum hugsað um „blessun
rúmheigarinnar“ — og verra gæti það verið. En þarna
erum við heimakonurnar lánsamari en þær, sem úti
vinna. Við eigimi nefnilega hægara með að leysa af okk-
ur svuntu vanans. Þá sjaldan blessuð sólin lætur sjá sig,
getum við hent frá okkur uppþvottaburstanum, ryksug-
unni eða strauboltanum og farið í sólbað — jafnvel orðið
svo fallega brúnar, að fólk heldur að um Mallorca-brúnku
sé að ræða, þó að hennar sé nú bara aflað í Breiðholts-
eða Árbæjarhverfinu.
Við ættimi heldur ekki að vera feimnar við að leysa
af okkur sviuitu vanans og bregða á leik með börnum
okkar, þó að árunum og kíióunum fjölgi — ef okkur
Iangar til þess. I»að er nefnilega ýmislegt hægt að gera
á frídögum annað en fara „út að keyra“ og kaupa sér ís
í einhverri sjoppunni. Og margt er hægt að fara, að
enginn toíll sé fyrir hendi — ýmist gangandi eða í stræt-
isvagni. Mér verður hugsað til Öskjuhlíðarinnar i hjarta
borgarinnar. I»ar er hægt að ganga um gróin tún, móa
og klappir og jafnvel fara i berjamó. Tilvalið er að liggja
l>ar í sólbaði í skjóli við stóra steina og virða fyrir sér
furnrnar, sem þar hafa verið gróðursetfar á undanförn-
um áruni. Ljómandi er líka skemmtilegt að ganga um
fjöruna vestast á Seltjarnarnesi og tína þar skeljar,
steina og mislit glerbrot, — að ég minnist nú ekki á f jör-
nna, þar sem gömlu öskuhaugarnir voru. I»ar ijóma gler-
brotin í öllum regnbogans litum, slípnð og fáguð i bylgju-
rótinu. Og allt druslið á malarkambinum! I»ar gengur
maður yfir ótrúlegustu hluti: gömul ieikföng, búsáhöld
og allar mögulegar og ómögulegar tegundir af skóm.
En ég ráðlegg fólki með lítil börn að fara ekki þangað,
þau vildu áreiðanlega taka allt dótið heim með sér. Og
ef maður byrjar að grafa þarna í sandinn!! Heyrt hef
ég um miðaldra frú hér í bænum, sem varð svo æst, þeg-
ar hún fór að grafa upp gamia peninga og hnífapör með
börnimi sínum, að maður hennar ætlaði ekki að fá hana
heim, þó að hann lægi á bílflautunni.
Já, margir eru |>eir staðir innan bæjar og utan, þó að
í lítilli f jarlægð séu, sem gaman er að koma á og athnga.
En í lok þessara orða ætla ég aðeins að minnast á einn
enn, sem afar gaman er að heimsækja með börnum sín-
um. Það er Ásgrímssafnið við Bergstaðastræti. Ekki
eru það einungis myndirnar og málverkin, sem gaman
er að sýna börnunum, heldur og hin fábrotnu en fallegu
luisakynni og húsmunir listamannsins látiia: Búmið hans
og náttborðið, þar sem liggja blýantsstubbar i öskju,
ferðagrammófónninn, tuskuteppið frá Theódóru Thorodd-
sen og litli teketillinn í eldhúsinu. Já, hann Asgrímur
var sannarlega einn af þeim, sem höfðu efni á því að
vera fátækir.
Anna María Þórisdóttir.
1. okitóber 1972
r FSE-ÓK MO^GUNBLAÐSINS 11