Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1972, Blaðsíða 12

Hugleiðingar um
persónur Njálu
og höfund hennar
Framh. aí Ms. 11
Gizurar jaris, eins og hann hefur litið á þann mann.
Ég ætla þvi að byrja á að rifja upp fyrstu kynni
■þeirra á ÞirrgvöHu'm. Hann sér hana þar fremsta í
flokki velbúinna kvenna á gömgu fyrir neðan Mos-
feflliragabúð, en það var búð Gizurar hvíta, sem fór
með goðorð Mosfelliraga og var á þvi tímabili einhver
áhrifamesti maður landsins, þá var einraig á þeiim
tíma tekinn að vakna áhugi Noregslkonunigs fyrir
yfirráðum á íslandi, var því ekki að undra, þótt kon-
ungsvaldið væri á stjáx rétt hjá stæirstu krasinni. Það
sem eftir þennan fund talast til með þeim, er ödlum
kurm'ugt, sem lesið hafa Njálu. Samt er vert að
geta þess, að þegar hann byrjar að leita gjaforðs við
hana, segir hún meðal annars, — „en mannvönd mun
ek vera“. Það er líka auðfundið, að rraeð þessari frá-
sögn sinni er höfuradurinn að gefa ótvírætt í sikyn,
að Gizur Þorvaldsson hafi leitáð eftir valdastyrk frá
. Noregskonungi.
Vikjum þesisu næst að Njáli og Bergþóru, þeirra
fyrirmyndir sækir höf. án alls efa ti'l Hálfdánar á
Keldum og Steinvarar Sighvatsdóttur, konu han-s.
Þ-á skoðun hefur Barði heitinn Guðmundsson áður
komið irreð, en ég verð samt að fjalía í'ítið eitt um
það mál. Svo augljósl-ega eru þessar persónur líkar
hver annarri, að naumast verður Mkt við annað en
afsteypur. Báðir voru þeir Njáll og Hálfdán friðar-
ins menra, sem leiðdu hjá sér öll vígaferli, þótt hart
syrfi að og eggjaðir væru, svo alkunnugt er það
þeim, sem til þekkja, að ég mun ekki fara út í neina
upprif jun um þau atriði, heldur raeða eiíitið um kon-
urnar. Um Bergþóru segir Njála „kvenskörungr
mikill ok drengr góðr ok raokkuð skaphörð“.
Hve mikxð að Steinvöru hefur kveðið, skal þess
getið, að í Árna sögu biskups eru synir þeirra Keldna
hjóna oftast kallaðir „Steinvararsynir“. Þá ber að
geta þess, að hún er eina konan svo kunnugt sé, sem
sett heíur gerð í vígamálum, var þar kröfuaðili fyrir
hörad Þórðar kakala bróður síns og hélzt sú gerð vel,
imrnii þetta vera hin fyrstu valdaáhrif konu á Is-
landi, frá því að það byggðist. Verður því létt að
ímyrada sér, að höf. Njálu raoti sér Bergþóru sem
tákn höfðingjavaldsins gegn konungsvaldinu í sam-
skiptum hennar við Hallgerði, enníremur skeggleysi
Nj'áls sem valdaleysi og kartnegiur Bergþóru, sem
hrjúfar kíórur í gerð, sem margur varð að sætta sig
við til að halda lífi og lirtram.
Skal nú vikið að Höskuldi Þráinssyni Hvítanesgoða.
Það hefur vafizt fyrir mörgum og gerir enn, hvar
þetta Hvítanes sé að finna, það þekkist hvergi á
söiguslóð Njálu í dag svo nokkur viti, eða ömefni
með þvi nafni, þó að nú á síðustu árum sé bær í Vest-
ur-Landeyjum eigi langt frá Orsabæ með þvi nafni,
eftir að hafa í mörg ár áður borið annað nafn, má
þvi ekki rugla saman. Því hefur mér komið í hug,
að Hvítanes tákni kirkjuturn með merki trúarinnar
— krosisinuim — sem hæst ber enn þann dag í dag á
kirkjum kristlnna martna, og skal nú Iítið ertt nánar
gerð greln fyrir þeirri .íkoðun minni. Ég lít svo á, að
höf. sé þama með Hösikuldi að Ieiða fram og sýna
prestastétt goðakirkjunnar, því eins og allir vita, er
til þekkja, voru bágari kjör hennar fram á síðari
hiluta þrettándu aildar en nokkurrar annarrar stéttar
þálifandi manna, svo að heizt líktist dauða. Þar á
é'g við presta þá, sem goðar kostuðu til náms og ef
til vi'M fleiri ri'kir kirkjueigendur. Við sjáum það af
Njálu, að þegar Höskuld-ur fer að búa í Orsabæ þá
er hann svo „smátt númer," að „Njáll réð honum
hjón ÖU1“ og svo, að hann laut í öl'lu vilja fóstra
sdns, í sömu átt hníga samskipti hans við Lýtirag á
Sámsstöðuim og viðræður við Mörð Val'ga-rðsson.
Hvergi er þess heldur getið, að Höskuldur hafi til
Alþinigis riðið þó fímmtardömsgoði væri, eftirtektar-
vert er það einnig, að begar hann er veginn er hann
við sáðningu og i sfcykkiunni „FIosanaut“, sem vísast
á máli höf. er ekkert annað en prestshempa. Að þessu
athuguðu finrast mér rétt að fara nokkrum orðum
um Hildigunni Starkaðsdóttur. Tel ég, að írá höf.
hendi sé bún persómigervimgur kirkjunnar. Þegar
henni er sagt frá bónorði Höskulds, segist hún
vera skaphörð kona eims og síðar kom í ljós, „ —
ok hefur þú þat mælt, at þú myradir eigi gifta roiig
goðorðslaus'um manni,“ siegir hún við Flosa, en þó
tfús til með skilyrði, — „ef þeir fá honum mannafor-
ráð". 1 þessu máli hefur Njáll alla forystuna þvi —
„Höskuldur kvaðsit mörigum vel trúa, en emgum jafn-
vel sem fóstra sínum“.
Þa er komið að gátunni um Flosa Þórðarson á
Svínafelli, hann tel ég hiklaust eiga að lýsa hinum
áður og margraefnda Árna biskupi Þórarinssyni, er
vígður var til Skálholtsstaðar 1269 og settist þar að,
sama ár, skai í því saimbandi minna á vegna þess,
sem að framan er sagt, að Gizur jari lézt 1268.
Áður en lengra er haldið áfram með Flosa, vil ég
leiða fram nokkrar fleiri persónur og samanburðar-
hugmyndír mínar á þeim sem sé, að Siðu-Hallur,
sem var eirtfaver stjrrkasta stoð Flosa í hans mála-
ferlum og þar að auki tengdafaðir, sé Brandur ábóti í
Veri og síðar biskup að Hólum þótt haran sé látinn
1264 og áður en Árni verður biskup. Þykist ég sját,
að keraniragar hans og handleiðsla hafi verið Árna
æði drjúgur styrkur í þvi, sem hann tók sér fyrir
hen-dur frá því fyrsta í sinni biskupstið. Þá finmst
mér vera komið að Merði Valgarðsisyni, óvinsæl'ustu
persónu Njálssögu, hann getur að mínu áliti eniginn
annar átt að vera en Hrafn Oddsson, höfuð andstæð-
irag-ur Áraa og Tnótgangsmaður, um hann segir svo,
meðal annars í Biskussögu hans: „Honum hafði
Magnús konungr skipat hálft Island. Hann samnaði
fyrir alim-enningi, at komungrinn vildi eigi saimþykkja,
at bændr væru svipitir þess kyns eiginuoi ok eigi
heldur at þeir væru saklausár ban'nsettir. En biskup
sagði á mót, at þat var fals Hrafns, en eigi orð kon-
ungs, ok þat váru frá upphafi kirkjulögin, at eigi
skyldu leikmenn, heldur kLerkar, varðveita allar
Mrkju eignir." Þarna er Hrafni ótvírætt og greinilega
gefiran lygastimpillinn. Þá er eiranig rétt í sömu andrá
að rninna á þátt hans í brú0kaupinu á Flugumýri
1253 og daginn eftir brennuna þar, eins og frá er
sagt í Sturlungu, þó eigi verði frá þvi greint hér,
heldur snúið sér að því hverjir ég hygg, að Njáls-
synir eigi að vera og byrja á þeim sem talinn var
þeirra fremstur og um leið foringi er í harðbakkann
sló, Skarphéðni, að hans fyrirmynd sé Sighvatur
Hálfdánarson í Odda, síðar á Keldum, en Grímur
Loftur bróðir hans og Helgi þá Sturla Hálfdánarson,
mun síðar verða nánari grein gerð fyrir þessum tilgát
um mínum.
Nú mætti mörgum sýnast, að kominn væri tími til
að minnast á sjálfa Njálsbrennu, sem öruggt er tal-
in hafa átt sér stað, en að hún hafi farið fram með
þeim hætti eins og i sögunni er frá sagt, hefi ég til-
hneigingu til að efast um. Nú er það ekki ætlun mín
að fara að kanna eða ræða sannfræði Njálu, heldur
halda mig við samanburð á persónum og atburðum,
eins og þeir koma mér fyrir sjónir. Því er brennan á
Bergþórshvoli frá mínum bæjardyrum séð að nokkru
leyti táknrænn atburður í sögunni frá samtíð höfund-
arins. Þar þykist ég í ýmsu sjá töku Oddastaðar hjá
Árna biskupi, ætla ég því með nokkrum dæmum að
reyna að skýra það örlítið, verð þó að gera langa
sögu stutta og stilla öllu í hóf.
Þegar sættir um vig Höskulds höfðu farið út um
þúfur, segir Flosi við sína fylgismenn á Þingvöllum:
,,En dróttinsdag þann, er átta vikur eru til vetrar,
þá mun ek láta syngja mér messu lieima ok ríða
vestr yfir Lómagnúpssand." Og siðar á tiiteknum
degi: „Flosi lét snimma veita sér tíðir di'óttinsdaginn,
en síöan gekk hann til borös.“ Ennfremur: „Þeir
riðu vestr til Skógarhverfis ok komu i Kirkjubæ.
Flo&i bað alla menn koma í Mrkju ok biðjast fyi'ir."
Er þetta ekM eftirtektarverð guðrækni, þegar íarið
er til manndrápa, ég get ekki skilið hana nema á
þann veg, sem getið er upp á nokkru framar. Uxn
morguninn þegar áform og framkvæmdir Flosa voru
um garð gengnar, kom maður þar að og segir: „Þér
hafit mi'Mt stórvirM urarait." Svarar Flosi: „Bæði
munu menin kalla þetta stórvirki ok illvirki." Enda
mun svo hafa verið, er taka kirkjustaða átti sér stað,
að menn skiptust I tvo hópa með og móti.
Nú kynni mönnum að þykja það skeyta nokkuð
skökku við, ef Hálfdán á að vera fyrirmynd Njáls og
Steinvör Bergþóru, því þegar taka Oddastaðar fór
íram 1274, hvildu þau bæði i gröf sinni, hann dáinn
1265, en hún 1270, þá er þvi til að svara, þegar Iíka
Njáls og Bergþóru var leitaS í brunarústunum þurfti
„mikilli ösku af at molta“ til þess að komast að
húðinni, sem brytinn hafði breitt yfir þau í hvílu
þeirra „ok váru bæði óbrunnin undir“ . . . „ok þótti
stór jartegn í vera". Og svo þegar Hjalti Skeggjason
lýsti útliti þeirra: „Líkami Bergþóru þykir mér at
líkindum ok þó vel, en líkami Njáls olí ásjóna sýnist
mér svá björt, at ek hefi engis dauðs manns likama
sét jalnbjaitan." Þella er íultkomin grafarró þrátt
fyrir nýafstaðnar aðgerðir Flosa.
Út úr brennunni keimur Skarphéðinn með brunna
fætur til hnés, i óbrunnum klæðum, með opin augu
og óþrútin, og hendur krosslagðar, tveir dílar fund-
ust á honum, annar á brjósti hinn milli herðanna, —
,,ok var hvártveggi bremndur i kross, ok ætluðu menn
at hann myndi sjálfur brennt hafa". Þessu til saman-
burðar um Sighvat Hálfdánarson stendur í biskupa-
sögu Árna: „En þótt hann væri í fyrstu inn gildasti
af mótstöðumönnum biskups, tókst samt með þeim
hin mesti blíðskapr, sá er lengi hélzt."
Og á öðrum stað: „Oddastað tóku Steinvararsynir,
Sighvatur og Loftur, rjúfandi dóim herra Jóns erki-
biskups ok gerði herra Sighvatr þat meir fyrir ákall
ok frýju lögnauta sinna en síns vilja, sem síðar bar
raun á.“
Virðist mér óhætt að fullyrða, að þennan dóm hefði
Sighvatur ekki fengið hjá höf. í sögunni, nema því
aðeins, að Árni biskup hafi haft mætur á manninum,
og sannmæli verið. Hinir brunnu fætur Skarphéðins
virðast mér eiga að benda til þess, að Sighvatur hafi
staðið þar og í því, með setu sinni í Odda, sjálfum
sér til skaða, en krossmörkim eigi að sýna yfirbótina,
með breyttu framferði og hugarfari.
Hvað Grími viðkemur, er ekkert orðið eftir af hon-
um nema beinin eftir brennuna, sem mér virðist jafn-
gilda því, væri um Loft Hálfdánarson að ræða, að
búið er að gera hann óskaðlegan gegn málstað kirkj-
unnar, og svo að hann hafi brunnið inni í sinni eigin
villu, með stórum skaða.
Ástæðuna fyrir þvi, að Helgi Njálsson kemst frá
því að farast í brennunni, ætla ég einfaldlega vera
þá i fáum orðum sagt, með Stui-lu Hálfdánarson í
huga sem Helga, þá hafi hann fyrir töku Oddastaðar
verið búinn að afhenda biskupi yfirráð kirkjunnar á
Keldurn, en þá bjö hann (1270—1277) um þessar
mundir þar, út í nánari skilgreiningu á þessu atriði
yrði of langt mál að fara hér, enda mun nú mörg-
um þykja nóg komið af getgátum um þessi mál.
Sama máli gildir um það, að Þorgerður Njálsdóttir
skuli hafa verið jafn nænri sem Helgi að brenna inni,
hún sem var þó kona Ketils I Mörk Sigfússonar, en
hann var í flokki Flosa og stóð þvx að brennunni með
honum.
Þar sem teygzt hefur, mér óviðraðanlega, úr þessu
spjalli mínu, hafði ég hugsað mér að sleppa hver
fyrirmynd Kára sé og láta hér slag Standa, mun ég
þó fara aðeins örfáum orðum um það atriði. Af
minni hyggju er fyrirmyndin Þorvai'ður Þórarins-
son, seim það ár sat í Odda, er taka staðarins fór
fram, sem umboðsmaður konungs og hafði, „sýslu
fyrir sunnan heiðar". Það er augljóst, að það hefur
veríð nokkuð létt fyiir hann að bjarga sér frá brun-
anu.m. þar seim hann átti ekki beinna hagsmuna að
gæta við tökuna, og sem kunnugt er, var hann
mágur þeirra bræðra, átti Sólveigru Hálfdánardótttxr
fyrir konu.
I æt ég nú hér staðar numið, en vænti þess að aðrir
mér færari taM við, ef nokkurs virði þætti, þvi hér
hefur mörgu verið sleppt, en mörgu er af að taka.
Richard Beck
Af sjónarhóli
sjötíu og
fimm ára
Þótt vefji haustið mig vaengjum sínum
og vegur styttist að ævikveldi,
enn búa glóðir í barmi mínum
með bliki morguns frá vorsins eldi;
þær bjarma varpa á brautu fama
og bjartar Ijóma í skini stjama.
1?, L.ESBÓK MQRGUNBLAÐSINS
1. október 1972