Lesbók Morgunblaðsins - 28.10.1973, Page 15

Þeir eiga það líka til a8 vera
sér á parti í Stykkishólmi. Þessi mynd gæti eins verið úi
Myndin er af skreytingu áArnarnesi, Skerjafirði eða
nýju husi. Laugarásnum, en raunar er
hún úr Stykkishólmi.
vandskýrða nútímaljóðs
Jónasar Hallgrímssonar,
Alsnjóa, og einnig í Heið-
inni og Vetur í Hrútafirði.
Jónas segir: „Dauðinn er
hreinn og hvítur snjór,“ en
í Vetri í Hrútafirði er
talað um, að. Tröllakirkja
sé „hrein og hvít eins og
tíminn“. í Heiðinni segir:
„Hvítur er eilífur snjór-
inn,“ þegar rætt er um veg-
villur vorra daga: „Við
göngum alltaf í hring.“
Þannig gefa skáldin
gömlum táknum nýja
merkingu.
Öll reynum við miskunn-
arleysi tímans, en þá er að
læra af barninu, sem
„hverfur til nýrra
drauma“, eins og Jóhann
Hjálmarsson kemst að orði
í einu ljóða sinna.
Tíminn er miskunnar-
laus: erlendur ferðamaður
sækir helgimynd vora,
landið sjálft, og stingur
henni í skúffu, þegar heim
kemur:
Þá ertu horfið að fullu,
og hver veit hvort þú hefur
nokkurn tima verið til.
(Helgimynd)
En í þessari síðustu bók
Jóhanns Hjálmarssonar er
einnig von reynsluríks og
þroskaðs skálds. Vér finn-
um hana einkum í ljóð-
um um æskuslóðir skálds-
ins á Snæfellsnesi, einnig í
ljóðaflokknum Athvarf I
himingeimnum, svo að
dæmiséu nefnd:
Kalt tunglskin
flæðir
yfir ferðbúið skipið.
(Tilbeiðsla)
Og skáldið heldur inn í
þessa óræðu framtíð himin-
víddarinnar, þetta ná-
komna hlutfall milli lífs
og dauða eins og Gunn-
laugur Scheving kallaði
það — með barnið við hönd
sér: eða öllu heldur inn I
heim barnsins fullan af
fyrirheitum (sbr. Guð,
kærleikur). Stundum er
líkt og barnið vilji fljúga:
Kannski er það aðeins fugl
úr kynlegum skógi,
sem hvílir sig um stund
áður en lengra er haldið.
(Heimur barns).
Eða eins og segir I stuttu,
eftirminnilegu erfiljóði um
ömmu skáldsins, sem varð
Jóhanni eins konar ímynd
fornra hetjudáða, gamla
konu sem kom með seltu
tímans inn í líf hans:
Myrkrið kom til mín með
andlitþitt.
Stykkis-
hólmur
Jóhann Rafnarsson
segir frá
Stgkkishólmi
á dögum
Tang & Riis,
gömhim verðmœtum
og baráttunni
fyrir varðveizlu
þeirra
Framhald af bls. 4.
föSur SigurSar alþingismanns,
sem síðar keypti þessa verzlun og
rekur hana raunar enn.“
„Þér hefur ekki verið skipað að
„vigta rétt“ eins og Skúla forð-
um?“
„Eg held, að vigtin hafi alveg
verið í lagi. Ég var aðallega við
afgreiðslu og í rauninni þótti
mjög gott að geta fengið vinnu á
borð við þessa.“
„Þótti kaupið gott?“
„Það held ég. Samt var það vita-
skuld mjög lítið, eða eitthvað um
100 krónur á mánuði. Nokkru
seinna, árið 1928, keypti ég mér
föt hjá klæðskera í Reykjavík.
Kaupið hefur þá að vísu verið
eitthvað hærra, kannski 150
krónur á mánuði. En svona til
samanburðar við kaupgetuna nú
á dögum má geta þess, að fötin
kostuðu 225. Ætli það samsvari
ekki því, að föt kostuðu nú um 70
þúsund núna?“
„Já, maður yrði áreiðanlega
feiminn í svo dýrum fötum.“
„Allt slíkt var dýrt í þá daga og
sumt svo, að manni finnst með
ólíkindum. Ég man til dæmis, að
frostaveturinn 1918 voru menn
eins og að líkum lætur mjög upp á
það komnir að geta hitað upp með
einhverju móti, ella var ólíft. En
skippundið af kolum — 160 kg —
kostaði þá 300 krónur. Jafnvel á
þeim tíma var mánaðarkaupið
ekki nema 120—130 krónur, því
það lækkaði aftur eftir stríðslok-
in. Fyrir heil mánaðarlaun hefði
þá mátt fá eitthvað um 70 kg af
kolum og það er enginn feiknar
bingur.“
„En fólk hefur þá ekki getað
keypt þessi kol?“
„Nei, auðvitað ekki. Menn
reyndu að ná sér í mó og hrís og
svo varð bara að sætta sig við
kuldann."
„Voru menn mjög tortryggnir i
garð selstöðuverzlunarinnar?"
„Danska verzlunin lá alltaf
undir þeim grun, að hún reyndi
að snuða viðskiptavini sína. En
því fór víðs fjarri. Ágúst faktor
var enginn gyðingur, en hjálpaði
mörgum án þess að hafa hátt þar
um. Hann var ekki einn þeirra
manna, sem predika hjálpsemi,
en sjálfur hjálpaði hann þó
níanna mest.“
„Er verzlunarhús Tang & Riis
ennþá notað?"
„Nei, það stóð á sjávarbakk-
anum, þar sem Tehúsið
stendur núna. Verzlunar-
húsið brann árið 1913, en
síðan var pakkhúsið innréttað.
Það eru nokkur gömul og verð-
mæt hús frá menningarlegu sjón-
armiði hér í Stykkishólmi. Elzta
hús bæjarins er Norska húsið svo-
nefnda, byggt úr tilhöggnum viði
frá Noregi. Þar hefur alla tíð
verið íbúðarhús, en núna nýtur
það sin ekki til fulls vegna vinnu-
palla. Þar á að vera byggðasafn
fyrir Snæfellsnes og viðgerð á
húsinu stendur yfir. Ég veit ekki
betur en Norska húsið sé elzta
tvílyfta hús á Iandinu, byggt 1828.
Næst elzt eru Egilsstaðir, sem
er þrílyft hús í bænum miðjum,
og frá sama tíma, eða árinu 1868,
er einnig annað merkilegt og fal-
legt timburhús, sem kallað er
Kúldshús. Eiríkur Kúld byggði
það hús upphaflega í Flatey, en
flutti með það að Þingvöllum í
Helgafellssveit og sfðan hingað í
Stykkishðlm."
„Sumum finnst nógu erfitt að
flytja búferlum með búslóðina,
þótt ekki taki þeir íbúðarhúsið
með i hvert skipti. En það er rétt,
sem þú segir, að húsið er fallegt
og kannski stendur það líka á
fegursta stað, sem hér er hægt að
finna, þarna norður á tanganum
með órofið Utsýni yfir Breiða-
fjörð.“
„Fyrst ég er búinn að geta
Norska hússins, Egilsstaða og
Kúldshúss, þá langar mig til að
bæta tveimur við, sem bæði eru
gömul og merkileg. Það er
Clausenshús, sem talið var i bygg-
ingu fyrir 99 árum og Hjaltalíns-
hús, sem er eitthvað eldra og
orðið 100 ára. Annars var það
ekki einsdæmi, að hús væru flutt
hingað. Þegar Soffia Thoraren-
sen, ekkja Boga Thorarensens,
flutti í Stykkishólm frá Staðar-
felli i Dölum, hafði hún húsið
með sér. Þetta hús er með þeim
eldri hér, löngum nefnt Frúar-
húsið, vegna þess að sýslumanns-
ekkjan var að sjálfsögðu titluð
„frúin“ í daglegu tali.
„Mig langar til að spyrja þig
lítið eitt nánar um daglegt líf í
Stykkishólmi á þeim tíma, sem þú
afgreiddir hjá Tang & Riis. Mér
hefur skilizt, að hjá selstöðu-
verzluninni hafi einkum farið
fram vöruskiptaverzlun. Sáust þá
peningar ekki?“
„Peningar voru sjaldséðir, það
er rétt. Hjá Tang & Riis voru allir
í reikningi. Fiskverkunarkonur
jafnt sem verkamenn fengu inn-
skrift fyrir vinnunni og tóku síð-
an út vörur eftir þörfum. Kaupið
mitt fór til dæmis inn á reikning
og ég tók út á það vörur eftir því
sem ég þurfti. En ég hefði getað
fengið kaupið greitt I peningum;
sá háttur var bara ekki hafður á.
Það var að nokkru leyti vegna
þess, að flestir voru í skuld við
verzlunina og þá fóru launin
beint upp í skuldina. Vextir voru
ekki greiddir af inneignum, en
samt voru rnenn að braska við að
eiga inni. Munurinn var einkum
sá, að þeir skuldlausu gátu fengið
örlítinn afslátt af úttekt og það
gerði vitaskuld sama gagn og
vextir."
„Verzlunin hefur urn leið verið
eins konar banki og kannski ekki
háð bankastofnunum?"
„Tang & Riis fengu að minnsta
kosti ekki sitt rekstursfé frá
sparisjóðnum í Stykkishólmi; það
kom annars staðar frá.“
„En hvað um vöruaðdrætti?"
„Gullfoss var hér alltaf
mánaðarlega, því Stykkishólmur
var umskipunarhöfn. Skipið kom
með vörur beint frá Kaupmanna-
höfn og Leith. Að sjálfsögðu
verzluðu þeir Tang & Riis mest
við Kaupmannahöfn."
„Var vínverzlunin úr sögunni,
um þetta leyti?“
„Já, hún var úr sögunni með
banninu. Ég man samt, að
verzlunin átti stórar ámur undan
brennivíni. Og þegar húsið brann,
voru heilar hillur með vínflöskum
og menn minntust þess löngu
síðar, hvað það var sárt að sjá þær
fara í eldinn."
„Var beinlínis mikil fátækt í
Hólminum á öðrum tugi aldar-
innar og þar um bil?“
„Já, það var alltaf mikil fátækt
á þessum árum, en útvegir
nokkrir, — sjórinn og eyjagagnið.
Bammörg heimili höfðu oft heila
eða hálfa kú og kýr urðu yfir 100,
þegar þær voru flestar."
„Manstu beinlínis eftir sulti?"
„Eg held, að ekki hafi verið
beinn sultur. En matur var vissu-
lega oft mjög af skornum
skammti og sumar fæðutegundir
ekki til. Það var orðtæki að segja
allt mat, sem I magann kæmi. En í
því fólst að sjálfsögðu hrapalleg
villukenning. Meinið var nefni-
lega ekki sízt, að fæðan var ekki
nógu holl; hvaða gagn er að kaffi
og skonroki? Breytingin varð
fyrst og fremst með frystihúsi
kaupfélagsins, sem tók til starfa
1932. Þá fóru menn að geta fengið
nýmeti í stað þess að nærast á
endalausu saltketi og saltfiski."
„Það má furðulegt kallast i
sjávarþorpi að verða að lifa á sölt-
uðum mat vetrarlangt. Voru
engin tök á þvf að veiða nýjan fisk
til matar?“
„Á þessu tímabili var millibils-
ástand. Áður höfðu skúturnar
komið inn hálfsmánaðarlega og
þá var fáanlegur nýr fiskur. En
það var ekki fyrr en seinna að
farið var að róa á smærri bátum
og þá fór aftur að fást fiskur. En á
timabili var alls ekki til nýmeti á
vetrum.“
„En þrátt fyrir bágborið fæði,
var Stykkishólmur menningar-
bær að ýmsu leyti?“
„Félagslíf var mikið á árunum
milli 1920 og 1930. Leiklist var
mjög í hávegum höfð og hér
starfaði með talsverðu fjöri
Glímufélagið Þór. I Stykkishólmi
voru þá nokkrir ágætir glimu-
menn og fram til 1930 virtust
ungir fþróttamenn hafa mestan
áhuga á glímu. Upp úr fyrra striði
byrjaði útstreymið; þá fór fólk að
flytja burtu. Þá fóru Clausen-
arnir og Richterarnir og fleiri.“
„En húsin standa eftir og bera
nöfn þeirra. Hér er mikið um
menningarsöguleg verðmæti og
veltur á miklu að vel takist að
sipuleggja bæinn þannig, að þetta
einstaka bæjarstæði njóti sin og
að gömlum verðmætum verði
ekki spillt að óþörfu. Ertu bjart-
sýnn á að það takist?"
„Það er erfitt að vera bjartsýnn
eftir það sem á undan hefur
gengið.
Stórslys hafa orðið við uppbygg-
ingu á gamla bænum. Aftur á
móti er allt í stakasta lagi með
nýju íbúðarhúsahverfin í kring.
Ég tel fullkomlega fáránlegt að
setja frystihúsin í hjarta miðbæj-
arins. Ég tel, að gamli miðbærinn
hafi verið eyðilagður; stór-
hýsi byggð á stöðum, þar
sem verst var fyrir þau
sjálf að vera. Fyrir utan
frystihúsin og allt endemis
draslið, sem þeim fylgir, má
nefna slökkvistöðina og umfram
allt annað þó vöruskemmu kaup-
félagsins; framúrskarandi ljótan
steinkumbalda í hjarta bæjarins.
Mér finnst þó eins og nú sé að
vakna áhugi á að vernda gamla
bæinn. En ég vil klykkja út með
því að lokum, að ég er drullu-
hræddur við enn frekari slys.“